جایگاه كار و كوشش در آموزه های دینی

كسانی كه اندك آشنایی با معارف اسلامی, آیات قرآن و احادیث معصومین داشته باشند این حقیقت را متوجه شده و باور خواهند كرد كه رشد و تكامل انسان در هر یك از دو بعد مادی و معنوی, تنها در سایه سعی و تلاش, محقق شده و امكان پذیر می باشد

در قرآن كریم، آیات فراوانی آمده است كه زمین و طبیعت را به عنوان بستر آماده و مناسب برای امرار معاش، و میدان سعی و تلاش، معرفی می‏كند و در جاهای مختلف و متعدد به انسان، منت گذاشته و از مواهب و نعمت‏های مادی و طبیعی و تسخیر آن، برای استفاده و بهره‏برداری او سخن می‏گوید.

خمیره وجودی انسان از دو بعد مادی و معنوی «جسم و جان» معجون و تركیب یافته است، و هر یك از این دو بعد، برای رشد و بالندگی، به تقویت، انرژی و تغذیه سالم نیازمند می‏باشد، خدای متعال كه جهان هستی را خلق كرده و انسان را به عنوان گل سرسبد مخلوقات خود، معرفی و طبیعت را مسخّر او ساخته است، ابزار، وسایل و امكانات مورد نیاز در هر دو بُعد مادی و معنوی را در اختیار انسان قرار داده، راه سعادت و شقاوت، و صعود و سقوط را به او نشان داده است، ولی پیمودن راه، نوع زندگی و استفاده و بهره‏برداری از مواهب و نعمت‏های طبیعت را به خود او واگذار كرده و این انسان است كه باید در سایه تدبیر و تعقل و با سعی، تلاش و فعالیت‏های شبانه روزی، زمینه رشد، تعالی و تكامل در هر یك از دو بعد مادی و معنوی را برای خود و همنوعان خویش فراهم سازد.

● طبیعت بستر زندگی

در قرآن كریم، آیات فراوانی آمده است كه زمین و طبیعت را به عنوان بستر آماده و مناسب برای امرار معاش، و میدان سعی و تلاش، معرفی می‏كند و در جاهای مختلف و متعدد به انسان، منت گذاشته و از مواهب و نعمت‏های مادی و طبیعی و تسخیر آن، برای استفاده و بهره‏برداری او سخن می‏گوید، برای نمونه، آیات ذیل را مرور كنیم:

«خداوند آسمان‏ها و زمین را آفرید و از آسمان آب فرو فرستاد و به واسطه آن، انواع میوه‏ها را برای روزی شما رویاند. كشتی‏ها را رام ساخت تا به فرمان او، در دریا، حركت كنند، رودها، خورشید و ماه، و شب و روز را برای شما رام كرده است و هر چیزی كه از او خواسته‏اید به شما بخشیده است و اگر بخواهید نعمت‏های الهی را بشمارید، قدرت و توانایی شمارش آن را ندارید.»(۱)

در آیه‏ای دیگر می‏خوانیم: «و خداوند، چهارپایان را آفرید كه برای شما در «پوست» آنها، گرما و منافع دیگری نهفته است و نیز از آنها می‏خورید و هنگامی كه آنها را «شام‏گاهان» از چراگاه باز می‏گردانید یا «بامدادان» به چراگاه می‏برید، شما را در آن تجمل «و زیبایی» هست و بارهای شما را تا شهرهای دور دست می‏برند، بدون شك، پروردگارتان، رئوف و مهربان است و نیز اسب‏ها و استران و درازگوشان را آفرید، تا بر آنها سوار شوید و مایه تجمل نیز می‏باشد، و نیز نعمت‏های دیگری می‏آفریند كه شما نمی‏دانید.»(۲)

در سومین آیه می‏خوانیم: «در چهارپایان برای شما عبرتی است كه از شكم آنها، از میان سرگین و خون، شیر پاك به شما می‏نوشانیم... و از میوه‏های درختان خرما و انگور، هم «شراب» مستی‏آور و هم خوراكی نیكو به دست می‏آورید، بی‏گمان در این امر برای خردورزان، مایه عبرت است و نیز پروردگارت به زنبور عسل، الهام كرد كه از كوه‏ها و درختان، برای خود، خانه بساز، و از همه میوه‏ها تناول كن و از خدای خود پیروی‏بنما، آنگاه از شكم آنها شهدی رنگارنگ می‏تراود كه در آن، شفای مردمان می‏باشد.»(۳)

آنچه از آیات یاد شده و نظایر آن استفاده می‏شود این است كه هر چیزی كه برای امرار معاش و زندگی سالم و به دور از افراط و تفریط، لازم باشد، خدای متعال از همان آغاز خلقت در اختیار انسان قرار داده است. و صد البته كه رام ساختن طبیعت و تسخیر آن، این معنی را نمی‏رساند كه انسان دست روی دست بگذارد و سستی و تنبلی را اختیار كرده و سعی و تلاش نكند و خود را سر بار جامعه و مردم قرار دهد.

برخی، كار و فعالیت برای امرار معاش را با دنیاگرایی و دنیاپرستی خلط كرده و آن را مغایر با آموزه‏های دینی تلقی نموده و در مذمت و محكومیت آن، مطالبی گفته‏اند. عده‏ای دیگر، می‏گویند: از آن‏جایی كه رزق و روزی انسان از جانب خالق هستی معین و مقدر شده است، سعی و تلاش انسان، تأثیری در زیادی و نقصان آن ندارد لذا دست از سعی و تلاش برداشته، عزلت و گوشه‏نشینی را اختیار كرده‏اند. برخی دیگر كارهای فیزیكی نظیر كشاورزی، دامداری و بنّایی را عیب دانسته و آن را مخالف مقام و منزلت خیالی خود، می‏دانند!

ترویج این گونه افكار و اندیشه‏ها، كه هیچ گونه پشتوانه دینی و مكتبی ندارد، باعث می‏شود بهانه به دست دشمنان دین و مذهب بیفتد و آنان نیز با توجه به جهل و نادانی عامه مردم، دین و مذهب را به عنوان عامل تخدیر و ركود در عرصه‏های مهم اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، معرفی كرده و در سطح جهان تبلیغات وسیع و گسترده‏ای را علیه دین و مذهب، سازماندهی كنند و به خورد جامعه و مردم دهند.

● ارزش كار در فرهنگ اسلامی

كسانی كه اندك آشنایی با معارف اسلامی، آیات قرآن و احادیث معصومین داشته باشند این حقیقت را متوجه شده و باور خواهند كرد كه رشد و تكامل انسان در هر یك از دو بعد مادی و معنوی، تنها در سایه سعی و تلاش، محقق شده و امكان‏پذیر می‏باشد، چنانچه قرآن كریم در جمله كوتاه و معروفی، بهره‏مندی انسان را منحصراً در گرو كار و كوشش می‏داند و می‏گوید: «برای انسان بهره‏ای جز سعی و كوشش او نیست.»(۴) و در آیه دیگری می‏فرماید: «خداوند سرنوشت هیچ قوم «و ملتی» را تغییر نمی‏دهد مگر آن كه آنها خود را تغییر دهند.»(۵) و در جمله كوتاه دیگری می‏خوانیم: «هر كس در گرو اعمال خود است.»(۶) گرچه آیات ذكر شده در ارتباط با امور معنوی و اُخروی است ولی معیار و ملاك كلی كه آیات یاد شده و آیات فراوان دیگری به دست می‏دهد این است كه بهره‏مندی انسان از نعمت‏های مادی و معنوی «دنیا و آخرت» در گرو سعی و تلاش است به قول شاعر:

نابرده رنج، گنج میسر نمی‏شود مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد

اگر كار و كوشش با آموزه‏های دینی و مذهبی، مخالفت داشته و یا مفهوم تضمین رزق و روزی از طرف خداوند، سستی، تنبلی و نشستن در منزل می‏بود و یا فعالیت‏های نظیر كشاورزی، چوپانی و دامداری... با مقام و منزلت انسان، سازگاری نداشته عیب به حساب می‏آمد، انبیا و اولیای الهی كه خود صاحبان شریعت هستند و به جزئیات آموزه‏های دینی، آشنایی كامل دارند، حتماً بیان داشته و یادآوری می‏كردند، در حالی كه قضیه كاملاً بر عكس است. انبیا و اولیای الهی، پیروان خود را به كار و كوشش، دعوت كرده‏اند و از سستی و تن‏پروری مذمت و سرزنش نموده‏اند و خود نیز به كارهای سخت و طاقت‏فرسا، نظیر چوپانی، خیاطی، كشاورزی و زره بافی... پرداخته‏اند.

یكی از یاران امام صادق (ع) مدتی خدمت امام نیامده بود، امام صادق (ع) احوال او را جویا شدند عرض كردند: او كار و فعالیت تجارتی را ترك كرده و به عبادت روی آورده است، امام فرمود: وای بر او، آیا نمی‏داند كسی كه تلاش و طلب روزی را ترك كند، دعایش مستجاب نمی‏شود.» سپس افزود: هنگامی كه آیه «وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ» نازل گردید، جمعی از یاران پیامبر(ص) درها را به روی خود بستند و روی به عبادت آوردند و گفتند: خداوند روزی ما را عهده‏دار شده است، این جریان به گوش پیامبر (ص) رسید. كسی را نزد آنها فرستاد كه چرا این گونه رفتار می‏كنید؟ جواب دادند یا رسول‏اللّه‏ چون خداوند روزی ما را متكفل شده است ما مشغول عبادت شده‏ایم. پیامبر فرمود: هر كسی چنین كند دعایش مستجاب نمی‏شود بر شما باد كار و كوشش نموده و طلب روزی نمایید.»(۷)

منبع:ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۲۸۱

نویسنده:محمد آصف عطایی

پی‏نوشت‏ها:

۱. سوره ابراهیم، آیه ۳۲ و ۳۴: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَـوَ تِ وَ الاْءَرْضَ وَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَ تِ رِزْقًا لَّكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الاْءَنْهَـرَ * وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَآئبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ * وَءَاتَئكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَآ...»

۲. سوره نحل، آیه ۵ تا ۸: «وَ الاْءَنْعَـمَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِیهَا دِفْ‏ءٌ وَ مَنَـفِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ * وَ لَكُمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَی بَلَدٍ... وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ لِتَرْكَبُوهَا وَ زِینَهًٔ وَ یَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ»

۳. سوره نحل، آیه ۶۶: «وَ إِنَّ لَكُمْ فِی الاْءَنْعَـمِ لَعِبْرَهًٔ نُّسْقِیكُم مِّمَّا فِی بُطُونِهِ مِن بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئغًا لِّلشَّـرِبِینَ * وَمِن ثَمَرَ تِ النَّخِیلِ وَ الاْءَعْنَـبِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا»

۴. سوره نجم، آیه ۳۹: «لَّیْسَ لِلاْءِنسَـنِ إِلاَّ مَا سَعَی»

۵. سوره رعد، آیه ۱۱ :«إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ»

۶. سوره مدثر، آیه ۳۸: «كُلُّ نَفْسِ بِمَا كَسَبَتْ رَهِینَهٌٔ»

۷. تفسیر نمونه، ج ۲۴، ص ۲۳۸.

۸. سوره نحل، آیه ۱۴: «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَهًٔ»

۹. سوره ملك، آیه ۱۶:«هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الاْءَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُواْ فِی مَنَاكِبِهَا وَ كُلُواْ مِن رِّزْقِهِ»

۱۰. سوره اسراء، آیه ۱۲: «وَ جَعَلْنَا الَّیْلَ وَ النَّهَارَ ءَایَتَیْنِ فَمَحَوْنَآ ءَایَهَٔ الَّیْلِ وَ جَعَلْنَآ ءَایَهَٔ النَّهَارِ مُبْصِرَهًٔ لِّتَبْتَغُواْ»

۱۱. سوره قصص، آیه ۷۳: «وَ مِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ لِتَسْكُنُواْ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ...»

۱۲. سوره مزمل، آیه ۲۰: «فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَانِ عَلِمَ أَن سَیَكُونُ مِنكُم مَّرْضَی وَ ءَاخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الاْءَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَ ءَاخَرُونَ یُقَـتِلُونَ فِی‏سَبِیلِ اللَّهِ»

۱۳. وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۳.

۱۴. تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص ۲۰۰.

۱۵. وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۹: «العبادهٔ سبعون جزء افضلها طلب الحلال»

۱۶. وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۴۳.

۱۷. سوره مائده، آیه ۲: «وَلاَآ ءَآمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَ نًا»

۱۸. وسائل الشیعه، كتاب حج، ابواب وجوب حج، باب ۱، حدیث ۱۸.

۱۹. سوره جمعه، آیه ۱۰: «فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلَوهُٔ فَانتَشِرُواْ فِی الاْءَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِن فَضْلِ اللَّهِ».

۲۰. نهج البلاغه، كلمات ۱۶۳: «الفقر الموتُ الاكبر».

۲۱. وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۳۵: «انّ الله لیبغض العبد النوام و اِنّ الله لیبغض العبد الفارغ».

۲۲. وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۶: «قال رسول الله ملعون ملعون مَن القی كلّه علی الناس»

۲۳. همان، ص ۳۵: «اِنّی لابْغَضُ الرجل من ان یكون كسلاناً عن امر دنیاه و مَن كسل عن امر دنیاه...»

۲۴. الكافی، ج ۵، ص ۸۶: «اِنّ الاشیا لَمّا ازدوجت ازدوج الكسل و العجز فنتجا بینهما الفقر».

---