آیا باید آژیر قرمز را به صدا درآورد

وضعیت سرقت هاو تقلب های علمی در ایران

سرقت ادبی در تمام کشورهای دنیا وجود داشته و وجود خواهد داشت. مانند ناخالصی هر مورد دیگری در جهان هستی، پژوهش و علم هم، دارای آفت‌هایی هستند. در دنیا از طریق آموزش صحیح به دانشجویان که بعدها محققان و اساتید جامعه علمی ‌را تشکیل خواهند داد، می‌آموزند که از این آفت‌ها دوری کنند. مساله تخلف نکردن افراد حوزه علم، فقط به مساله پژوهش و مقاله نوشتن ختم نمی‌شود، بلکه یک استاد با عملکرد خود به دانشجو می‌آموزد که در تمام شئونات کاری‌اش خلاف نکند...

این تخلف و آموزش پیشگیری از آن می‌تواند در طبابت و سایر جنبه‌ها هم باشد. در گذشته به دلیل آنکه سیستم جستجوی الکترونیکی کاملی برای شناسایی موارد تخلف علمی ‌در دنیا وجود نداشت به‌رغم آنکه در همه جای دنیا تخلف علمی ‌انجام می‌شد، اما موارد آن خیلی به سختی کشف می‌گردید. معمولا کشف این تقلبات زمانی رخ می‌دادند که مقالات برای داوران مجلات ارسال می‌شد. داوران حرفه‌ای و به خصوص داوران مجلات تخصصی و فوق‌تخصصی به دلیل آنکه مقالات حوزه خود را به خوبی می‌شناختند، می‌توانستند مقالات تقلبی را تشخیص دهند، اما در سطح مجلات عمومی‌با طیف گسترده موضوعات، تشخیص موارد تقلب برای داوران بسیار سخت بود. به همین لحاظ وقتی بررسی می‌کنیم، مشاهده می‌شود که بیشتر موارد تقلبات علمی ‌در مجلات عمومی‌بوده‌‌اند تا مجلات تخصصی و فوق‌تخصصی و اکثر آن تقلبات هم در مجلات سطح پایین بوده‌اند.

● نرم‌افزار کشف تقلبات

دکتر گاردنر (اینترنیست و عضو هیات علمی ‌در آمریکا) به همراه تیمش موتور جستجویی ابداع کرده‌اند که مقالات جدید ارایه شده را با مقالات چاپ شده موجود در مدلاین مقایسه کرده‌اند. به زعم آقای گاردنر این نرم‌افزار می‌تواند به سر دبیران نشریات کمک کند تا پیش‌نویس مقالاتی که به دست آنها می‌رسد را با این نرم‌افزار بررسی کنند. این نرم‌افزار که et-Blast نام دارد مقالات ارایه شده را بررسی می‌کند و در صورت یافتن مقالات مشابه، آن را اعلام می‌کند.

این گروه مقالاتی که طی ۱۰ سال گذشته در مدلاین ارایه شده است را از این لحاظ با یکدیگر مقایسه کرده است. جالب است که این کار امر جدیدی نیست. اگر به سایت مدلاین مراجعه کرده باشید، دیده‌اید که پس از جستجو در مورد یک مقاله در ستونی در کنار نتایج، مقالات مشابه مقالات یافته شده را در زیر عنوان related articles نشان می‌دهد. پس این امر به معنی سرقت ادبی نیست، بلکه مشابهت‌ها را نشان می‌دهد. etBlast هم دقیقا همین کار را می‌کند. بر اساس بررسی اولیه این نرم‌افزار در بین مقالات چاپ شده طی ۱۰ سال اخیر حدود ۷۴ هزار مقاله وجود دارد که با مقالاتی که پیش از آنها انتشار شده‌اند مشابهت دارند. البته این به آن معنی نیست که تمامی‌این ۷۴ هزار مقاله تقلب علمی ‌هستند. در گام اول این نرم افزار به این ۷۴ هزار مقاله عنوان Unverified می‌دهد. در این مرحله نرم‌افزار تنها به عنوان مقاله، خلاصه مقاله و لغات کلیدی مقاله می‌پردازد. در گام بعدی، به صورت دستی و توسط کارشناسان، مقالات مورد تردید، بررسی می‌شوند. اگردر این مرحله مشاهده شود که مقالات کاملا مشابه هستند آنها را تحت عنوان Duplicate معرفی می‌کند، البته در این مرحله هم متصدیان این سایت مدعی نیستند که

صددر صد مورد یافته شده تقلب است. در سایت مربوطه ذکر شده است که این مقالات توسط افرادExpert هر حوزه بررسی نشده‌اند و احتمال خطا هم وجود دارد.

▪ Distinct (متمایز):

اگر در مرحله بررسی توسط کارشناسان متوجه شوند که نرم‌افزار اشتباه کرده است و دو مقاله با یکدیگر تفاوت دارند، مقاله یافته شده را در گروه مقالات متمایز قرار می‌دهد. به عبارت دیگر تشابه فقط از نظر کلمات بوده در حالی که دو مقاله کاملا متفاوت هستند. پس این گروه مقالات نیز از جمع آن ۷۴ هزار مورد ارایه شده خارج می‌شوند.

▪ Update:

اگر محققی کاری کرده باشد و چند وقت بعد مجددا روی آن موضوع کار بکند (در مکان دیگر و یا با حجم گسترده‌تری از نمونه‌ها و...) قطعا قسمت‌هایی از این مقاله با مقاله قبلی او مشابهت دارد، به خصوص از نظر مقدمه و روش کار، ولی این یک مقاله متفاوت می‌باشد و به عبارتی توسعه یافته است. این مورد هم مانند Distinct صد البته تقلب علمی ‌ نیست، بلکه امری رایج در عرصه علم است. این‌گونه موارد معمولا در مورد مقالاتی که به یک نویسنده تعلق دارند، دیده می‌شود.

▪ Eratum (اشتباه انتشاراتی):

گاهی اوقات نشریات بر اساس اشتباهات انتشاراتی یک مقاله را دو بار یا بیشتر چاپ می‌کنند که در این حالت قصوری متوجه نویسنده نیست.

▪ Sanctioned:

گاهی اوقات چند محقق برجسته تصمیم می‌گیرند که برای اطلاع‌رسانی گسترده یک موضوع، سرمقاله خود را در چند نشریه به چاپ برسانند. این مورد تقلب علمی ‌نیست و یک رویه علمی ‌در عرصه جهانی است، بنابراین از بین ۷۴ هزار مقاله‌ای که «Deja vu» یافته است تنها مواردی که در این سایت در گروه Duplicate قرار گرفته‌اند، تقلب علمی ‌محسوب می‌شوند. هر چند که مسوولان این سایت نیز عنوان داشته‌اند که حتی ممکن است این ادعای آنها نیز درست نباشد.

● وضعیت تقلب علمی ‌در ایران

بسیاری از افراد فکر می‌کنند اولا کل آن ۷۴ هزار مورد تقلب علمی ‌هستند که تفکر اشتباهی است. به تبع آن در اذهان جامعه این طور شکل گرفته که چهارصد مقاله‌ای که از ایران در این سایت یافت شده است همگی تقلب علمی ‌هستند. در حالی که تنها ۲۰ مورد از بین این ۴۰۰ مقاله، مقالات duplicate ایرانی است. به عنوان مثال اسم خانم دکتری را در مجله شهروند آورده‌اند که وی تقلب علمی ‌کرده است در حالی که مقاله ایشان distinct بوده و این به معنی آن است که مقاله کاملا قانونی و یا به زعم آن سایتlegitimate است و هیچ قصوری متوجه نویسنده آن نیست.

برای رفع این مشکل، من توصیه می‌کنم که افراد با مراجعه مجدد به سایت Deja vu، طبقه‌بندی و تعاریف آن را در قسمت Classifications به دقت مطالعه کنند تا این سوء برداشت‌ها مرتفع شود. ۲۰ مورد تحت عنوان تقلب علمی ‌از سوی سایت دژاوو به محققان ایرانی نسبت داده شده است.

تعدادی زیادی از این موارد به علت مشکلات انتشاراتی ایجاد شده و به هیچ وجه بحث سرقت ادبی در مورد آنها مطرح نیست. به عنوان مثال فردی مقاله خود را در یک مجله ایرانی که در Medline نمایه نمی‌شده، چاپ کرده‌است. مدتی بعد این مجله داخلی با ارایه مدارک خود به Medline، توانسته خود را در ردیف مجلاتی که در Medline نمایه می‌شوند، قرار دهد.

در این بین محقق مذکور مقاله خود را برای یک نشریه که در Medline نمایه می‌شود هم ارسال کرده است، لذا با پذیرفته شدن نشریه فوق در پایگاه Medline،و نمایه کردن آن مجله ایرانی در Medline از یک سال قبل آن مقاله دو بار وارد Medline شده و شائبه تقلب و چاپ مجدد مقاله را مطرح کرده. با جمع‌بندی این موارد و در نظرگرفتن همه جوانب، حدود ده مقاله از کشور ایران وجود دارند که مصداق واقعی duplicate و سرقت ادبی هستند و این بسیار متفاوت از آمار ارایه شده در نشریات است.

● ایران و مقایسه با همسایگان

اگر این آمار را با کشورهای همسایه خود و کشورهای منطقه مقایسه کنیم به پاک بودن جامعه پژوهشی کشور بیشتر پی خواهیم برد. به عنوان مثال کشورهای عربستان، ترکیه و پاکستان را در نظر بگیرید. در حالی که ما سه برابر کشور عربستان مقاله چاپ می‌کنیم، یک سوم آنها سرقت ادبی (duplication) داشته‌ایم، بنابراین برخلاف آنچه که نشان داده شده است وضعیت در ایران به هیچ عنوان سیاه و نامناسب نبوده و نیست.

نکته‌ای که وجود دارد، این است که در ابتدا هیچ نامی‌از ایران در نشریه نیچر آورده نشده، اما وقتی یکی از نویسندگان یکی از مقالات مورد بحث سایت «دژاوو» جوابیه‌ای به آن سایت ارسال کرد، آن جوابیه سیاسی شد و نیچر هم با دید سیاسی به این موضوع پرداخت و ماجرا به این نحوی که در نشریات مطرح شده به پیش رفت.

‌● خودزنی به بهانه هیچ

متاسفانه پس از این اقدام نشریه نیچر برخی این موضوع را دست‌آویزی قرار دارند تا به وسیله آن با دیگران تسویه حساب کنند. سرقت علمی ‌یک موضوع بسیار نکوهیده است و مقابله با آن نیارمند آموزش و اطلاع‌رسانی صحیح و به موقع است، اما این اطلاع‌رسانی نباید به گونه‌ای باشد که درخت نوپای پژوهش را در کشور بخشکاند. برخلاف جو ایجاد شده و هیاهوی موجود در زمینه سرقت ادبی، وضعیت ایران در مقایسه کشورهای منطقه به هیچ وجه نامناسب نیست.

● ریشه‌یابی مشکل

اکثر این مقالات که به آنها شبهه وارد است مقالاتی بود‌ه‌اند که یک طبیب شریف و حاذق، داده‌های خود را به یک شخص ثالث داده تا از آن مقاله‌ای نوشته شود. آن فرد ثالث به علت عدم تبحر و تخصص واقعی، با داده‌های آن طبیب و استفاده از جملات مقالات دیگران مقاله‌ایی نوشته که متاسفانه نکات اخلاقی به خصوص رفرانس دادن را رعایت نکرده است و این باعث شده تا امروز نام برخی از پزشکان به خاطر این اشتباه در لیست مذکور وارد شود. در حالی که در هیچ جای دنیا، چنین رسمی‌وجود ندارد. مقاله را باید اعضای تیم تحقیقاتی بنویسند. افرادی که به تک تک داده‌های به دست آمده احساس تعلق می‌کنند و کاملا بر آن مسلط هستند. به همین لحاظ من به شدت با تفکری که از تولید مقالات توسط افراد یا سازمانی‌هایی برای پزشکان حمایت می‌کند، مخالف هستم، بلکه به جای این کار باید به پزشکان آموزش دهیم که چگونه مقاله بنویسند و چگونه تحقیق کنند. آن وقت شاهد خواهیم بود که به طور طبیعی آمار مقالات ما نیز افزایش خواهد یافت.

● همه نباید محقق باشند

نکته دیگر آن است که گروهی از اعضای هیات علمی ‌کنونی دانشگاه‌ها در دوره‌ای به دانشگاه وارد شده‌اند که صحبتی از پژوهش در دانشگاه‌ها به میان نبوده است. این افراد در دوران جنگ تحمیلی کمک‌های زیادی به جامعه کرده‌اند و در حقیقت امور پزشکی هشت سال دفاع مقدس را به عهده داشته‌اند و در دورانی که کشور با ریزش اعضای هیات علمی ‌روبه رو بوده است چرخ علم و دانش را در دانشگاه‌ها به حرکت درآورده‌اند. با تغییر شرایط، مسوولان تصمیم گرفته‌اند که پس ۲۵ تا ۳۰ سال از این افراد تحقیق و مقاله بخواهند! لذا افرادی با این ویژگی که تخصصی در امر تحقیق و پژوهش نداشته‌اند و حتی اگر داشته‌اند فراموش کرده‌اند مجبور شده‌اند برای ارتقا یافتن و برآورده کردن انتظارات نا به جا دست به سفارش دادن مقاله بزنند. این تفکر که برای ارتقا، همه اعضای هیات علمی ‌باید به عرصه پژوهش وارد شوند و مقاله تولید کنند، تفکر نادرستی است. در دانشگاه‌های معتبر دنیا به هیچ‌وجه چنین رویه‌ای حاکم نیست.

برخی از استادان با فعالیت‌های آموزشی خود ارتقا می‌یابند و برخی دیگر تنها با فعالیت‌های درمانی خود ارتقا پیدا می‌کنند. طبیبان حاذق و یا جراحانی نیز در بیمارستان‌ها به عنوان هیات علمی ‌(Hospitalist) مشغول کار هستند و مراحل و مدارج ترقی را هم پله‌پله بر اساس اصول درست آن طی می‌کنند. لذا برای آنکه با این اتفاق نامبارک مبارزه کنیم، بهتر است تا سررشته این اشتباه را سریع‌تر اصلاح کنیم و شرط ارایه مقاله در مجلاتی که در پایگاه ‌ISI نمایه می‌شوند را برای ارتقای اعضای هیات علمی ‌به طور جدی باز نگری کنیم.

دکتر شاهین آخوندزاده - استاد گروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران