ایرانیان در تاریخ پان ترکیسم

دانشجوی پرشور و شری که مسئولیت گرداندن یک نشریه کم تیراژ را در دانشگاه امیرکبیر برعهده داشت, بدون در نظر گرفتن دریای درندشت خزر به این نتیجه رسیده بود که آذربایجان تاج ایران است این دانشجو برای به انجام رساندن رسالت خود, در اواخر دهه هفتاد, بی پروا به سراغ عباس عبدی رفته و داد سخن سر داده بود که شما این همه می گویید ایران برای همه ایرانیان و این همه می گویید جامعه مدنی جامعه مدنی پس چرا هیچ وقت به پلورالیسم منطقه ای, قومی و زبانی تاکید نمی کنید

مقدمه ای بر پان ترکیسم

هراچ استپانیان

ناشر: ماهنامه آراکس

چاپ اول: ۱۳۸۴

۳۰۰۰ نسخه

قیمت: ۱۵۰۰ تومان

دانشجوی پرشور و شری که مسئولیت گرداندن یک نشریه کم تیراژ را در دانشگاه امیرکبیر برعهده داشت، بدون در نظر گرفتن دریای درندشت خزر به این نتیجه رسیده بود که آذربایجان تاج ایران است. این دانشجو برای به انجام رساندن رسالت خود، در اواخر دهه هفتاد، بی پروا به سراغ عباس عبدی رفته و داد سخن سر داده بود که شما این همه می گویید ایران برای همه ایرانیان! و این همه می گویید جامعه مدنی! جامعه مدنی! پس چرا هیچ وقت به پلورالیسم منطقه ای، قومی و زبانی تاکید نمی کنید. عباس عبدی هم در تمام طول مصاحبه ای که با او داشت تلاش کرد تا به این دانشجو بفهماند وقتی که یک آذری زبان در ایران به زبان فارسی حرف می زند و به زبان فارسی می نویسد، احساس غریبگی و جدا بودن از سایر هموطنان خود ندارد. اما این دانشجوی پرخاشگر که از غم غربت افسرده بود، تمام تلاش خود را کرد تا الزام تاسیس دانشگاهی به زبان ترکی را به این فعال سیاسی اثبات کند، اما در طول مصاحبه حریف عباس عبدی نشد و مجبور شد بگوید: «نه، من با نژادپرستی مخالفم.» عباس عبدی هم گفت مسئله جامعه ما نژاد و زبان نیست، بلکه بازسازی حرمت انسانی مهم است. دانشجو سرانجام از مواضع خود به آرامی پا پس کشید و هر بار که عقب نشینی می کرد عباس عبدی می گفت: «آفرین!» اما در پایان این جدل دانشجو باز هم زیاده روی کرد و گفت: «آذربایجان تاج ایران است، من فقط می خواستم همین را بگویم.» عبدی در پاسخ گفت: «نه این را هم نگو.» اما اگر کمی در بحث آنها دقیق می شدیم می فهمیدیم که اختلاف رای آن دو در قرائت هر یک از اصل پانزدهم قانون اساسی است؛ اصلی که در آن آمده است: «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبان های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.» رویای دانشجو تدریس زبان آذری در مدارس و دانشگاه ها بود، اما عباس عبدی تاسیس دانشگاهی به زبان ترکی را ناممکن و تصور آن را اشتباه می دانست. ماجرای این دانشجو و مصاحبه اش با عباس عبدی ارتباطی با پان ترکیسم در معنای تئوریک آن ندارد. هدف غایی پان ترکیسم وحدت سیاسی ترک زبانان است که از بالکان تا سیبری و چین قابل ملاحظه هستند. هدف پان ترکیسم اتحاد سیاسی این گروه های قومی و زبانی است. اما چیزی که در مصاحبه این دانشجو قابل تامل است گام او برای رسیدن به دروازه پان ترکیسم است. اثبات این نکته که آذری زبانان ایران از فارسی زبانان جدا هستند و خود را جداگانه تعریف می کنند، اولین گام برای درافتادن به ایدئولوژی پان ترکیسم است. اما زبان ترکی در ایران فاقد این قابلیت است. با این حال مناطق ترک نشین ایران جایگاهی دقیق در نقشه های پان ترکیستی دارند. بنا به گزارش همین کتاب تا سال ۲۰۰۲ شمار تخمینی ترک زبانان جهان در حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ میلیون بوده که مجموع ترک های آذری زبان این رقم با در نظر گرفتن ایران و جمهوری آذربایجان در حدود ۲۵ تا ۳۰ میلیون است. برای پان ترکیست ها این رقم قابل ملاحظه ای است. اما اشتراک زبانی دلیلی بر جداسازی آنها از گروه های اجتماعی دیگر نیست به همین دلیل شمار ترک زبانان ایرانی که خود را با این گروه ۳۰ میلیونی خویشاوند بدانند بسیار کم است. اصل پانزدهم قانون اساسی در شکل تحقق یافته ای زبان فارسی را زبان رسمی اعلام کرده و بدون در نظر گرفتن زبان ترکی، زبان فارسی نه تنها زبان رسمی، که زبان ملی ایرانیان است. تعلق خاطر یک ایرانی در وهله اول متوجه ملیت است و در مراحل بعد زبان های محلی و قومی اهمیت می یابند. مقدمه ای بر پان ترکیسم با توجه به این اصول به موضوع پان ترکیسم پرداخته است. در بخش دوم کتاب که به «پیدایش پان ترکیسم» پرداخته می شود، درباره اشغال آذربایجان ایران توسط ترکیه عثمانی و مقابله شیخ محمد خیابانی با نقشه های پان ترکیستی آمده است: «پان ترکیست ها همواره از دلبستگی آذربایجانیان به ایران متعجب مانده و به تلخی یاد کرده اند... در سال های جنگ جهانی عثمانی ها کوشیدند از راه احساسات مذهبی مردم وارد شوند و لذا با ایجاد تشکیلاتی به نام «اتحاد اسلامی» سعی در به دست آوردن پایگاهی در میان آذربایجانیان نمودند. هواداران اتحاد اسلامی با تاسیس روزنامه و پخش بیان نامه های پی در پی و اشغال پست های اداری به فعالیت هایی دست زدند، اما رهبران مردمی آذربایجان و مقدم بر همه شیخ محمد خیابانی با «اتحاد اسلامی» اشغالگران به مقابله برخاستند.» (ص ۷۶) نمونه دیگری از بررسی پان ترکیسم در این کتاب با در نظر گرفتن جمعیت ترک زبان ایران، در بخش پنجم است. هراچ استپانیان در بخش آخر مقدمه اش بر پان ترکیسم به این نتیجه می رسد که پان ترکیسم در ایران رشد چندانی نداشته است. به زعم او «در موارد اندکی هم که افکار پان ترکیستی یا ناسیونالیسم آذربایجانی در ایران میدانی یافته، علت را بیشتر باید در سیاست های شوونیستی فارس گرایانه دوره پهلوی جست وجو کرد.» (ص ۱۴۱) این دو مورد تنها مسائل مورد اشاره مولف درباره رابطه پان ترکیسم و ایران است که جای «آفرین!» گفتن دارد. کتاب «مقدمه ای بر پان ترکیسم» که با اتکا به منابع ارمنی، فارسی و ترکی تدوین شده، پان ترکیسم را از تولد آن در امپراتوری عثمانی بر رسیده و در پایان چشم اندازی از آینده آن ترسیم کرده که در محدوده ترکیه و جمهوری آذربایجان تحت الشعاع مسائلی چون جهانی شدن قرار می گیرد.بر طرح جلد کتاب هم سه گرگ در حال زوزه کشیدن هستند. گفتنی است که گرگ در فرهنگ برخی از اقوام ترک زبان بار منفی نداشته و در گذشته این اقوام توتم بوده است.

علی قلی پور