دنباله روی اندیشه ایرانشهری در عرصه سیاست

نگاهی به زندگی, اندیشه و کتابشناسی خواجه نظام الملک توسی

"خواجه نظام الملک توسی" (ابوعلی حسن پسر علی پسر اسحاق) در چنین روزهایی در سال ۴۰۸ قمری در رادکان توس زاده شد. خواجه در توس پرورش یافت و پس از آن راهی نیشابور و مرو شد تا در آنجا فقه و حدیث آموزد. سپس به عنوان دبیر به خدمت "ابوعلی پسر شاذان" در بلخ درآمد و هنگامی که سلجوقیان بر خراسان چیرگی یافتند، ابوعلی به وزارت "چغری بیک" دست یافت، نظام الملک نیز به دبیری "آلبارسلان" پسر چغریبیک رسید. پس از آنکه آلبارسلان به جای پدر بر تخت حکومت خراسان نشست، خواجه در سال ۴۵۱ قمری سمت وزارت یافت و چهار سال بعد که آلبارسلان به سلطنت رسید، وی "عمیدالملک کندری" را برکنار و نظام الملک را بر جای وی گماشت. خواجه، نزدیک به ۳۰ سال وزیر آلبارسلان و پسرش (سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی) بود و هر پیشرفت و بزرگی که در این ۳۰ ساله به ویژه در دوران ملکشاه به دست آمده است، باید از پرتو تدبیر و سیاستمداری خواجه به شمار آورد.

سرانجام نظام الملک که دشمنان فراوانی داشت، از وزارت برکنار شد و در سفری از اصفهان به بغداد به همراه ملکشاه، در دهم رمضان سال ۴۸۵ قمری به دست "بوطاهر ارانی" از فدائیان حسن صباح به قتل رسید و اینچنین پرونده یکی از بزرگترین وزیران مشرق زمین بسته شد. آرامگاه وی اکنون در کوی نظام الملک احمدآباد اصفهان قرار دارد.

● خدمات فرهنگی

از مهمترین کارهای نظام الملک می توان به راه اندازی مدرسه هایی مشهور به نظامیه در سراسر ایران فرهنگی و در شهرهایی چون بلخ، هرات، مرو، نیشابور، گرگان، آمل، اصفهان، شیراز، بغداد، موصل، بصره و... اشاره کرد که در آنجا درس هایی چون اخترشناسی، پزشکی، ادبیات، حکمت، ریاضی، فقه، حدیث، تفسیر و... آموزش داده می شد. این مدرسه ها که کتابخانه هایی ارزشمندی نیز در خود داشتند، کم کم آنچنان گستردگی یافتند که در سده های پنجم و ششم قمری به ندرت شهری یافت می شد که مدرسه نظامیه نداشته باشد. مهمترین خرده ای که می توان بر این مدرسه ها گرفت این بود که این مدارس با رویکردی ایدئولوژیک در پی تبیین جهان بینی شافعی - مذهبی که خواجه بدان عمیقا باور و حتی تعصب داشت - بود; این امر سبب می شد تا آن آزاداندیشی که می بایست در چنین مدرسه هایی وجود داشته باشد، مشاهده نشود. از دیگر خدمات ارزنده ای که خواجه بانی آن بوده است می توان به ساخت رصدخانه و یاری رساندن به عمر خیام برای تدوین تقویم ایرانی (به نام جلالی)، کتابخانه ها، کاروانسراها، بازارها، مسجدها و... اشاره کرد.

● اندیشه سیاسی

الگوی آرمانی خواجه نظام الملک در پهنه کشورداری، اندیشه ای با سویه های ایرانشهری بود. نظام الملک خواهان حکومتی یکپارچه و متمرکز بسان ساسانیان و پیروان آن شیوه در پس از اسلام همچون سامانیان بود. وی از دشمنان سرسخت جریانهای واگرا و استقلال طلب که کنش آنان به پراکندگی سامان کشور می انجامید، به شمار می آمد. این امر به ویژه در هنگامی که تسلط ترکان می رود کم کم بر ایران زمین تداوم یابد، از اهمیت بسیاری برخوردار است; چراکه آنان به خاطر خوی قبیله ای و گریز از مرکز خود با هرگونه تمرکز قوایی مخالفت می ورزیدند و خواجه در این میان تلاش داشت تا با پشتوانه قدرت پادشاه، وزیر و سایر نهادها از قدرت قبایل ترک بکاهد.

اندک شماری از فرمانروایان پسین، همچون شاه عباس بزرگ با ایجاد ارتشی منظم از اقوام ایرانی و گماشتن خبرچی نانی در سراسر ایران برای آگاهی یافتن از امور کشوری، عملا مسیری که خواجه توصیه کرده بود را پیمودند.

● کتابشناسی

سنت سیاست نامه نویسی نحل هایی از اندیشه سیاسی به شمار می آید و ریشه در ایران باستان دارد. این سنت که تجلی گاه تداوم اندیشه ایرانشهری است، در دوران ساسانیان به اوج و شکوفایی خود رسید و سپس به دوران اسلامی نیز منتقل شد.

مهمترین اثر بر جای مانده از خواجه نظام الملک توسی "سیاست نامه" یا "سیرالملوک" است که به اشاره ملکشاه سلجوقی انجام شده است. سیاست نامه که دربردارنده تجربه های خواجه در سالیان وزارت اوست، در آیین فرمانروایی و کشورداری و اخلاق و سیاست پادشاهان نوشته شده است و از بهترین متون ادبی-سیاسی تاریخ زبان فارسی به شمار می رود; چراکه در روانی نگارش و روشنی مفاهیم و گستردگی موضوع ها کم نظیر است. خواجه در نوشتن این کتاب از کتابهای پیشین همچون تاریخ اصفهان، تاریخ طبری، تاریخ خلفای بنی عباس، تاریخ برامکه و ... کمک گرفته است.

در سده اخیر از سیاست نامه ویراست های بسیاری شده است که از آنها می توان به ویراست های علامه محمد قزوینی، عبدالرحیم خلخالی، عباس اقبال آشتیانی، جعفر شعار، عطاالله تدین، محمد استعلامی عزیزالله علیزاده، اطلس اثنی عشری، مهدی محقق، حسین خالقیراد، حجت الله اصیل، مهدی فرهانی منفرد، احمد غنی پورملکشاه، اسماعیل تاجبخش، نصرالله زیرک، احمد حسینی کازرونی و جعفر حمیدی اشاره کرد.

سیاست نامه به زبان های بسیاری ترجمه شده است که در این میان می توان به ترجمه عربی محمد العزاوی; ترجمه اردو رغیب حسین; ترجمه روسی باریس نیکالایویچ زاخودر; ترجمه ایتالیایی موریتسیو پیستوسو و ترجمه انگلیسی هیوبرت دارک اشاره کرد.

در سیاست نامه به داده های مهم تاریخی، اجتماعی، مذهبی، سیاسی و ... برمی خوریم که گاهی برای تاثیر در سخن، خواجه آنها را با داستانهایی تاریخی دلپذیری درآمیخته است. این داستان ها گاه دستمایه نویسندگان ادبیات نوجوانان و جوانان نیز شده است که از آن میان می توان به حکایت هایی از سیاست نامه از منوچهر علیپور; ۳۰ صحنه: بازآفرینی ۳۰ داستان از حکایت های سیاست نامه خواجه نظام الملک از روح الله مهدی پورعمرانی; قصه های شیرین سیاست نامه از مرجان کشاورزی با نقاشی های هدی حدادی; بره ای که فرار کرد از محمود پوروهاب و تصویرگری مینامحبت نیا; حق و ناحق از مهدی آذریزدی; داستان های باستان از محمدحسین خسروان; سه یار دبستانی: خیام، نظام الملک و حسن صباح نوشته هالدین مکفال با ترجمه اسدالله طاهری و عبدالله وزیری و نهایتا سمرقند: داستان دست نویس سری خیام، خواجه نظام الملک و حسن صباح از امین مالوف با ترجمه کاظم شیوارضوی اشاره کرد.

گویا خواجه علاوه بر سیاست نامه کتابی دیگر به نام دستورالوزاره نیز داشته است که شوربختانه از آن اثری در دست نیست.

از دیگر کتابهای منسوب به خواجه نظام الملک می توان به "اخلاق محمودی" اشاره کرد که نسخه ای خطی از آن در کتابخانه ملی موجود است. این کتاب دربردارنده پندهای خواجه نظام الملک به فرزند ارشد خود فخرالملک است که پس از مرگ خواجه یکی از دوستداران وی، آنها را گردآوری کرده است. این کتاب شامل یک مقدمه (در بیان احوال به طور اجمال) و دو فصل (فصل نخست در تحریض فرزند بر ترک وزارت و فصل دوم در آداب و شرایط در وقت استقلال) است.

در حوزه زندگینامه و شناخت اندیشه ها و کنش های نظام الملک نیز می توان به کتاب های وفیات الاعیان ابن خلکان; تاریخ بیهق علی پسر زید بیهقی; تجاربالسلف هندوشاه; طبقات الشافیعه سبکی و از متاخران به کتاب های خواجه نظام الملک نوشته محمدرضا حسن بیگی بهنود; بهترین تاجیکان: شرح زندگانی، تحلیل و بررسی عقاید و شیوه حکومت داری نظام الملک توسی در عصر سلجوقیان نوشته حسن صادقی سمرجانی; نظام الملک نوشته فرهاد حسن زاده; مدیریت دیوان سالار در دیدگاه خواجه نظام الملک و ماکیاولی، تالیف حسین خنی فر و فرزاد زیویار و نهایتا بهترین اثری که تاکنون در این باب نوشته شده است کتاب خواجه نظام الملک توسی: گفتار در تداوم فرهنگی ایران نوشته دکتر سید جواد طباطبایی اشاره کرد.

طباطبایی با بیان اینکه خواجه نظام الملک با تکیه بر اندیشه سیاسی ایرانشهر دریافتی از مصالح ملی پیدا کرده بود، در این کتاب کوشیده است تا دگرگونی اندیشه سیاسی سیاست نامه نویسان در ایران را به اعتبار گسست و تداوم تاریخی و فرهنگی ایران بررسی کند. در این رساله بیان می شود که اندیشه سیاسی ایرانشهری، همگام با زبان فارسی، به عنوان یکی از عناصر تداوم فرهنگی ایران، به رغم گسستی که از نظر تاریخی تعارضی با دیانت جدید پیدا نکرد و با از دست دادن برخی از ویژگیها، خود را با اسلام سازگار کرد. طباطبایی همچنین این نکته را بیان کرده که آنچه تاکنون مورد توجه قرار نگرفته، بررسی میزان آن بخشی است که فرهنگ و تمدن ایرانی در یورشهای متعدد از دست داده است.

خواجه نظام الملک موضوع پایان نامه های دانشجویی نیز بوده است که در این میان جا دارد به پایان نامه های عصر طلائی نظام الملک و اثرات فرهنگ و تمدن ساسانی در تکوین این دوره، نگارش مهدی غروی در سال ۱۳۴۵ برای دریافت دکترای تخصصی تاریخ از دانشگاه تهران اشاره کرد. غروی در این پایان نامه به بررسی عصر سلجوقیان و ساسانیان پرداخته و علل سقوط ساسانیان و تحولات سیاسی و اجتماعی ایران به ویژه از لحاظ حفظ ملیت و نفوذ و برتری معنوی ایرانیان بر ملل غالب را بررسی کرده است. وی سپس به زندگی خواجه نظام الملک اشاره کرده و به بررسی اصول مشترک اداری و سیاسی ساسانیان و سلجوقیان در این عصر و تجریه و تحلیل کتاب سیرالملوک از لحاظ سیاست جهان داری و اخلاق پرداخته است. نکته مهمی که در این پایان نامه بررسی شده، این است که چگونه عنصر ایرانی علیرغم نفوذ نظامی اقوام مهاجم موجودیت خود را حفظ کرده است. از دیگر پایان نامه های دانشجویی در این باب می توان به پایان نامه افسانه جهان تاب با عنوان اندیشه سیاسی خواجه نظام الملک توسی در سال ۱۳۷۸ اشاره کرد. جهان تاب در این پایان نامه به بررسی انتقادی اندیشه سیاسی، به ویژه اندیشه ایران شهری خواجه نظام الملک و نقش چالش های سیاسی آن دوره در شکل گیری اندیشه خواجه و پیامدهای تاریخی و سیاسی آن پرداخته است.

نویسنده : مسعود لقمان