شعر همان سنجاقک است

نقدی بر کوته سرایی نوشته سیروس نوذری

در دو دهه گذشته، ادب معاصر ایران، با انتشار دو کتاب «تاریخ تحلیلی شعر نو» و نیز «۱۰۰ سال داستان نویسی در ایران» حاصل تحقیق و تتبع شمس لنگرودی و حسن عابدینی در زمینه شعر نو و ادبیات داستانی، صاحب دو اثر مرجع ارزشمند شد که گره از کار بسیاری جست وجوگران می گشود. انتشار کتاب «کوته سرایی» از سیروس نوذری نیز اتفاقی مبارک است که زمینه بحث آن پیرامون شعر کوتاه و تاریخچه آن در ادب پارسی است.

سیروس نوذری که خود شاعری کوته سراست، دست به کار بزرگی زده و با جست وجو در میان اوراق نشریات و کتاب های منتشر شده در زمینه شعر کوتاه اعم از سروده و ترجمه، کاری را به سامان آورده است که نبود آن در میان کتب مرجعی درباره این ژانر ادبی، سخت احساس می شد.

بی هیچ شکی پیشینه سرایش شعر کوتاه در ادبیات پارسی به دوران پیش از ظهور اسلام بازمی گردد. اشعار عامیانه و فهلویات به جای مانده و نیز بعضی سرودهای مانوی و همچنین «خسروانی»ها که سروده هایی با وزن هجایی بوده اند و صاحب «برهان قاطع» از آن با عنوان لحنی از لحن های «باربد» و نثری مسجع یاد می کند که مطلقاً نظم در آن به کار نرفته است،

احتمالاً دلیل این ادعا از آن روست که صاحب برهان، وزن عروضی و قافیه را از ملزومات نظم می داند و هر آنچه را که غیر آن باشد نثر می نامد. بدیهی است که همین رباعیات و دوبیتی ها و تک بیت های موجود گنجینه ادب ایران که در قرون بعد پدید آمده اند، صورت تکامل یافته شعر کوتاه در زمان های دورتری بوده اند و همچنین است شاخه های دیگر همین کوته سرایی ها نزد مردمان و اقوام مختلف ایرانی همچون بلوچ ها و کردها و گیلک ها و طبرستانی ها و خراسانی ها که شعرهای کوتاه خود را دارا بوده اند و پدیدآورنده کتاب در فصول آغازین به آن پرداخته است و دریغا که در این مبحث از گونه های شعر کوتاه و هجایی اصیل آذربایجانی که همانا «بایاتی» و «سایا» باشد ذکری به میان نمی آورد.

نوذری در بررسی شعر کوتاه مدرن ایرانی، نیما را پیشگام می داند که گمان می رود نظریه یی قابل بحث باشد. چراکه اگر رباعیات نیما را ملاک این رای بدانیم، پیش از نیما هم بودند بسیارانی رباعی سرا که می توانند مورد توجه قرار گیرند اما اگر مراد شعرهایی در اندازه شعرهای آمده در مجموعه «ماخ اولا» است، تلقی این اشعار نیز به عنوان اولین نمونه های شعر کوتاه مدرن محل تامل است.

مولف در صفحه ۱۰۴ کتاب ضمن شاهد آوردن شعر «شب قورق» که به سال ۱۳۲۵ شمسی سروده شده می گوید؛ «بی سبب نمی دانم که بگویم شعرهای کوتاه او عمدتاً در مجموعه «ماخ اولا»، سرآغاز شعر کوتاه مدرن ایران است.» (ص ۱۰۶)

البته در سطور بعد و آنجا که از «طرح» سخن به میان می آید به درستی اشاره می کند که هم شعرهای کوتاه نیما و هم شاعران پس از او نیز سالیان سال بعد هم نتوانستند ژانری با عنوان «شعر کوتاه» را باب کنند.

به عقیده راقم این سطور، ترجمه بعضی شعرهای ژاپنی از سوی زنده یاد احمد شاملو به سال ۱۳۲۶ شمسی و چاپ آنها در کنار شعرهای دیگر مجموعه «آهنگ های فراموش شده» و نیز ترجمه بعضی نمونه های شعر چین و ژاپن از سوی زنده یاد سهراب سپهری در مجله سخن، نگاه ها را به این قبیل کوته سرایی ها جلب کرد و حتی تاثیر خود را در شعرهای بلند خود شاملو و سپهری و اخوان و خویی و اوجی و چند تن دیگر که نمی توانستند دل از وزن بکنند باقی گذاشت و حاصل هم نمونه های خوبی از شعرهای کوتاه بود.

نوذری در فصل سوم کتاب و در مبحث شعر کوتاه و شاعران نیمایی و نیز چهارمین فصل که به دیگر شاعران شعر کوتاه پرداخته، به دقت پیشینه شعر کوتاه معاصر را می کاود و در فصل پنجم به جریان های شعر کوتاه می پردازد و سرانجام به واقعه مهم انتشار کتاب ارجمند «هایکو، شعر ژاپنی» می رسد که حاصل تلاش ع. پاشایی و شاملو است که پس از گذشت سالیان، هنوز هم یکی از مراجع مهم فارسی در زمینه شناخت هایکو و هایکوسرایان ژاپنی است؛ کتابی که در دهه اخیر، تاثیر بسیاری بر هایکوسرایان پارسی نهاده است.

در فصول بعدی ضمن پرداختن به تاثیر هایکو در شعر جهان و نیز عوامل امروزین گسترش هایکو، به جریان های موجود شعر کوتاه معاصر نیز اشاراتی می رود و در فصول انتهایی ضمن بررسی آثار بعضی از کوته سرایان و در مواردی سرایند گانی که از کوته سروده های خود صراحتاً با عنوان هایکو یاد کرده اند، گزینه یی از این نوع شعر نیز به دست داده می شود که خواندن این همه شعر کوتاه در یک کتاب و کنار هم خود غنیمتی است.

مولف گو اینکه در حد امکانات خود تلاش کرده است تا می تواند نام سرایند ه یی را از قلم نیندازد و در این جست وجو حتی از وبلاگ ها نیز غافل نبوده، لکن هستند بسیاران نامی که فراموش شده اند و ای بسا بحث پیرامون آنان و به دست دادن نمونه یی از کارشان به غنای کتاب می افزود. برای نمونه هایکوسرایی که به اعتقاد من اولین کسی است که هایکونویسی با تم اصلی جبهه و جنگ تحمیلی را باب کرده و نمونه های درخشانی را نیز آفریده کسی نیست جز «علی بیک وردی»، که برای اثبات ادعا به این دو نمونه از هایکوهای او نگاه کنید؛

«میگی فرو افتاد.

چتری باز نشد،

لانه خرگوشی سوخت،»

«همه در یک سنگریم

افسر، سرباز،

موش صحرایی.»

همچنین است «کریم رجب زاده»، با هفت کتاب منتشر شده شعر که آخرین اثر منتشر شده اش «صف عاشقان تمامی ندارد» مختص اشعار کوتاه است و نیز شهرام اناری، اسماعیل جنتی، سیدرضا علوی و دیگرانی که فهرست کردن اسامی آنان موجب اطناب کلام می شود.

نکته دیگری را فرو نگذارم و آن هم اینکه ای کاش نویسنده «کوته سرایی» فصلی مستقل را اختصاص می داد به کوته سرایی در میان شاعران مهاجرت، شاعرانی که در غربت می زیند و آثار درخشانی در این زمینه آفریده اند. «کوته سرایی» کتابی است مرجع و ارزشمند و به یقین می تواند در چاپ های بعدی از بعضی کاستی ها که در آن است اجتناب کرد و در غنای آن کوشید و بعضی تسامحات را نیز رفع کرد. برای نمونه به مواردی اشارت می رود به امید آنکه مفید افتد.

در صفحه ۲۸۹ کتاب و در پانوشت، از کوتاه ترین قالب شعر امروزین یاد می شود که به زعم من باید مراد «میکرون» باشد. اما دریغ که نه در پانوشت در این خصوص مطلبی به دست داده می شود و نه با یاری جستن از نمایه می توان به سرمنزل مقصود رسید. نمایه یا فهرست اعلام انتهای کتاب، کلید ورود به مباحث مطروحه هر کتاب مرجع برای اهل تحقیق است. فرض کنید که جوینده یی می خواهد بداند آیا در این کتاب از «میکرون» سخنی رفته است یا نه؟ برای رسیدن به پاسخ زودهنگام باید به نمایه کتاب مراجعه کرد و اگر شما چنین کاری کنید باید در ذیل حرف «م» به دنبال «میکرون» بگردید که تلاش شما ثمری نخواهد داشت چون آن را نخواهید یافت، گواینکه در پانوشت صفحه یی که ذکرش رفت در این باره اشارتی رفته است بی آنکه نامی از میکرون در میان باشد.

در نمونه یی دیگر در همین نمایه، نام موسیقیدان بزرگ «فرهاد فخرالدینی» آمده است که در ارجاع به صفحه ۸۸ درخواهید یافت از ایشان به عنوان سازنده موسیقی ترانه «اشک مهتاب» از زنده یاد سیاوش کسرایی یاد شده است که به گمان من نام سازنده آهنگ باید «حسن یوسف زمانی» باشد. در صفحه ۴۹۷ کتاب و در بحث پیرامون شعر شاعری با نام «مصطفی خزایی» اثر کوتاهی به نام او نقل شده است که اگر حافظه ام مدد کند باید شعر معروفی از «اریش فرید» شاعر آلمانی باشد و چون اصل کتاب خزایی را ندیده ام نمی توانم قضاوت کنم که آیا خزایی شعر اریش فرید را به نام خود در کتاب آورده یا مولف کوته سرایی در نقل آن تسامح ورزیده است و آن شعر چنین است؛

«بچه ها

شوخی شوخی سنگ می اندازند

و قورباغه ها

جدی جدی می میرند.»

دیگر اینکه با تمام دقت و ظرافتی که ناشر در حروفچینی و آرایش کتاب اعمال کرده، کتاب از بعضی تسامحات چاپی نیز که سبب بعضی گمراهی های خواننده تواند بود تهی نیست و در اینجا به ذکر چند نمونه بسنده می کنم؛ در صفحه ۲۱۹ نام یکی از هایکوسرایان بزرگ معاصر دکتر بلایت، «بلیس» درج شده که خوشبختانه آوردن صورت لاتین نام به کمک خواننده می آید.

در دو جا یعنی صفحات ۳۵۴ و ۳۶۱ نام یک کتاب شعر که صورت صحیح آن «قمری غمخوار در شامگاه خزانی» است شامگاه خزان آمده است.

همچنین در نقل بعضی هایکوها کاستی ها و افزوده های نابجا وارد شده که شعر را دچار افت کرده است. برای نمونه در صفحه ۳۶۲ آمده است؛ «باش و در این جهان بزی» که واو بعد از باش زائد است و در هایکوی صفحه ۳۶۴ آمده است؛ «سکوت کن اگر» که واضح است صورت صحیح؛ «سکوت کنی اگر» باید باشد.

همان گونه که اشارت رفت، «کوته سرایی» کوشش ارجمندی است در تدوین کتابی مرجع، درباره شعر کوتاه ایران و انتشار آن می تواند بسیاری از نیازها را برآورد و بادا که صاحب اثر با جبران کاستی ها در چاپ های بعدی، صورت تکامل یافته تری از کتاب را فراهم آورد و این آرزوی من نباید بسیار هم خام باشد که صاحب این همت، در مجلدی دیگر تنها و تنها به بررسی هایکوسرایی در زبان فارسی بپردازد که کتابی خواهد بود سخت خواندنی.

کاوه گوهرین

عنوان نوشته برگرفته از یک هایکوی ایرانی است؛

شعر، همان سنجاقکی ست

که می پرد روی مرداب،

و جهان زیر بال های اوست.

«کوته سرایی»، سیری در شعر کوتاه معاصر، سیروس نوذری، ققنوس، ۱۳۸۸