نگاهی به کتاب هویت و خشونت

● نقش برهان و انتخاب در تفکر مبتنی بر هویت
آمارتیا سن از چهره های نامدار و محبوب عصر ماست. جایزه نوبل اقتصاد ۱۹۹۸ به او تعلق گرفت. اما شهرت و احترام او در محافل علمی و اجتماعی فراتر …

نقش برهان و انتخاب در تفکر مبتنی بر هویت

آمارتیا سن از چهره های نامدار و محبوب عصر ماست. جایزه نوبل اقتصاد ۱۹۹۸ به او تعلق گرفت. اما شهرت و احترام او در محافل علمی و اجتماعی فراتر از آنی است که به یک برنده علمی نوبل روا می دارند. او اخلاق و انسانیت را از اقتصاد جدا نمی داند و معتقد است مبارزه جهانی برای فقرزدایی، عامل موثری در برقراری صلح و آرامش در جهان است. سن در کتاب هویت و خشونت (ترجمه فریدون مجلسی، نشر آشیان، ۱۳۸۸)، ضمن انتقاد از سامانه هایی که هویت تکواره را ترویج می کنند و برای هویت های دیگر فرصت عرض اندام و بقا قائل نیستند و در نتیجه خشونت آ فرین می شوند، نظریه برخورد تمدن های هانتینگتون را منادی این خشونت آفرینی می داند و آن را نظریه یی تبعیض آمیز، یکسویه و همراه با پیشداوری خودخواهانه دیدگاه برتری طلب غرب نسبت به دیگران تلقی می کند و معتقد است تفکیک تمدنی جهان و رویارو قرار دادن آنها نه تنها کمک به صلح نمی کند، بلکه خشونت آفرین است. (همان، پشت جلد) آمارتیا سن در کتاب هویت و خشونت، احساس هویت را در قدرت و حرارت بخشیدن به روابط ما با دیگران، مانند همسایگان یا اعضای جامعه همگون یا هموطنان، یا پیروان هم مذهب، بسیار بااهمیت تلقی می کند. به زعم او تمرکز ما بر هویت های ویژه، می تواند پیوندهای ما را تقویت کند و به انجام کارهای بسیاری برای یکدیگر وادارد و در نهایت می تواند ما را به فراسوی زندگی خودمحور سوق دهد. (همان، ص ۳۴) احساس هویت، نه تنها می تواند صرفاً منبع غرور و لذت باشد، بلکه می تواند منبع قدرت و اعتماد نیز محسوب شود اما با وجود این هویت در ضمن می تواند کشنده باشد.

خلاصه، اصرار بر تکوارگی چاره ناپذیر یا بدون گزینش هویت بشر، حتی به طور تلویحی، نه تنها همه ما را دچار تقلیل و کاهندگی می کند، بلکه بر قابلیت اشتعال جهان نیز بسیار خواهد افزود.

ارائه راه حل

به نظر آمارتیا سن، حذف طلب هویت و احساس هویت، درمان درد نیست بلکه شناسایی چندگانگی هویت های ما و معانی متعدد آن است که نیاز بسیار به آگاهی از نقش گزینش در تشخیص ضرورت و مناسبت هویت های خاص را به همراه دارد که ناگزیر متنوع هستند. ما در زندگی های متعارف مان خود را به مثابه اعضای گروه های متنوعی می دانیم که به همه آنها تعلق داریم. شهروندی، اقامت، ریشه جغرافیایی، جنسیت، طبقه سیاست، حرفه، اشتغال، عادات غذایی، علایق ورزشی، سلیقه موسیقایی، تعهدات اجتماعی و نظایر آن، ما را در شمار گروه های گوناگون قرار می دهد و در عین حال به ما هویت ویژه یی می بخشد. بنابراین هیچ یک از این هویت ها را نمی توان به عنوان تنها هویت یا عضویت تکواره ما در رده و قشری خاص انگاشت، (همان، ص ۳۶) بنابراین نیاز به شناسایی نقش برهان و گزینش در تفکر مبتنی بر هویت از یک سو امری سخت و دقیق و از سوی دیگر، مهم است. بسیاری از عملکردها و هویت های به خودبسته پیشین، در پاسخگویی به پرسش و موشکافی فروپاشیده اند و سنت ها حتی در درون کشور و فرهنگی خاص می تواند تغییر کند. (همان، صص ۴۱-۳۰)

آزادی تصمیم گیری درباره وفاداری ها و اولویت هایمان در میان گروه های متفاوتی که ممکن است به همه آنها تعلق داشته باشیم، آزادی ویژه مهمی است که حق داریم آن را شناسایی کنیم، برایش ارزش قائل باشیم و از آن دفاع کنیم. (همان، ص ۳۷) «امید اصلی سازگاری در جهان آشفته ما، در تکثر هویت هایمان نهفته است و نه در یکی بودن و یکسان بودن همه ما.»

نتیجه گیری

امید سازگاری در جهان معاصر تا حد زیادی در درک روشن تر از چندگانگی ها با تکثر هویت بشر نهفته است. غافل ماندن از وابستگی های متکثر و از نیاز به گزینش و استدلال، جهانی را که در آن زندگی می کنیم تیره و گنگ می کند. تعامل و عقلانیت امری دوجانبه است. وقتی گلوی کسی را بفشارید، دست تان را گاز خواهد گرفت.

آنچه می توان از مباحث پیش گفته نتیجه گرفت این است که پرداختن به تعارضات و تضادهای درون تمدنی مهم تر است از پرداختن به مساله برخورد تمدن ها. مرجح است که گفت وگو در درون تمدن ها بر پایه هویتی متکثر صورت گیرد. راه حل های آرمانگرایانه و باز هم تک بعدی (تکواره) راه به جایی نخواهند برد. باید جهانی اندیشید و محلی عمل کرد. تجربه جنوب شرقی آسیا در این مورد بسیار آموزنده است.

توسعه همه جانبه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به صورت پایدار و درون زا، می تواند به فقرزدایی کمک کند و عاملی موثر در برقراری صلح و آرامش در جهان قلمداد شود.

پرویز علوی