اقسام انتقاد

● پرسش:
فرایند انتقاد که لازمه حرکت تکاملی فرد و جامعه به حساب می آید از چه اقسامی برخوردار است و با چه روش ها و سازوکارهایی عملی می گردد؟
● پاسخ:
انتقاد در روند حرکت از نقص به کمال …

پرسش:

فرایند انتقاد که لازمه حرکت تکاملی فرد و جامعه به حساب می آید از چه اقسامی برخوردار است و با چه روش ها و سازوکارهایی عملی می گردد؟

پاسخ:

انتقاد در روند حرکت از نقص به کمال فرد و جامعه از جایگاه والایی برخوردار است و در فرایند تحقق آن اقسام و روش ها و سازوکارهای مختلفی را دارا می باشد اینک اقسام و روش های انتقاد را به نحو اجمال مورد بررسی قرار می دهیم.

اقسام انتقاد

به طور کلی، انتقاد به دو نوع سازنده و مخرب تقسیم می شود:

الف) انتقاد سازنده: انتقادی است که به انگیزه اصلاح، رشد و تعالی جامعه و پالایش و زنگارزدایی از پیکره عظیم اجتماع، با اتخاذ روشی مناسب و شایسته درگفتار و کردار و ضمن احترام به شخصیت مخاطب، انجام می گیرد و در آن، آداب تذکر و اندرز به طور کامل رعایت می شود.

ب) انتقاد مخرب: در این انتقاد، تحریف و تخریب شخصیت، جای گزین تکمیل گردیده و تحقیر به جای تکریم نشسته است و به انگیزه افساد و ایجاد اختلاف و تفرقه در جامعه و کاشتن بذر کینه و نفاق و با روشی نامناسب صورت می گیرد.

برای تشخیص نقد سازنده از مخرب، لازم است شیوه صحیح نقد بررسی شود.

شیوه های نقد

۱) انتقاد مستقیم زبانی: منتقد با احراز شرایط، به طور مستقیم و شفاف، نظر خود را ابراز می دارد. امروزه بیشترین نوع انتقاد در جامعه به این صورت انجام می گیرد. در سیره پیشوایان، نمونه هایی از انتقاد صریح به چشم می خورد. برخی از اصحاب در محضر رسول اکرم(ص) مشغول صحبت بودند و درباره یکی از مسلمانان سخنانی می گفتند. رسول خدا(ص) آنان را نهی کرد و فرمود: شما غیبت او را کردید. عرض نمودند: ما آن چه را در او هست بیان کردیم. حضرت فرمود: همین که آن چه را در برادرتان هست بگویید، کافی است.

(میزان الحکمه، ج۷، ص ۳۴۸)

۲) انتقاد غیرمستقیم زبانی: یکی از شیوه های انتقاد که بسیار کارساز است، ولی متاسفانه کمتر از آن استفاده می شود، انتقاد به روش غیرمستقیم می باشد. قرآن مجید و پیشوایان دین در ایجاد ارتباط با مخاطب و طرح آموزه های خود، از این روش سود می جستند. بنا به فرموده امام صادق(ع)، قرآن به همین صورت نازل شده است و خطاب های قرآن گرچه به پیامبر(ص) است. در واقع به مومنان اشاره دارد.

۳) انتقاد غیرزبانی: گاهی انتقاد از طریق تغییر در چهره انجام می گیرد. کاربرد این نوع انتقاد، زمانی است که بین نقدکننده و نقدشونده رابطه ای بسیار صمیمی وجود دارد و نقدشونده خود را نیازمند این رابطه گرم می داند. برخورد پیامبر(ص) با دختر گرامی شان حضرت فاطمه(س) از همین نوع است. ایشان پس از بازگشت از سفری، طبق معمول به دیدار حضرت فاطمه(س) رفتند وبرخلاف همیشه، پس از مکث کوتاهی، خانه دخترش را ترک کردند. حضرت فاطمه(س) متوجه پرده ای شد که به تازگی بر در خانه آویخته بود و حدس زد نگاه سرد رسول الله(ص) به دلیل آن باشد. از این رو به سرعت پرده را همراه با پیامی به نزد پدر فرستاد. پیامبر(ص) پس ازشنیدن پیغام دختر بزرگوار خود فرمود: پدرت فدای تو باد و با خوش حالی بار دیگر به دیدار فاطمه(س) آمدند.