اصلاح لاله

ایران از جمله کشورهای وسیع با تنوع آب وهوائی منحصربه فردی است که از ۱۴ گونه اقلیم آب وهوائی شناخته شده در جهان ۱۳ نوع آن را شامل می شود

●مقدمه

ایران از جمله کشورهای وسیع با تنوع آب‌وهوائی منحصربه‌فردی است که از ۱۴ گونه اقلیم آب‌وهوائی شناخته شده در جهان ۱۳ نوع آن را شامل می‌شود. با این وجود ایران سهم ناچیزی از بازار جهانی گل را دارا است.

لذا چنانچه توانمندی‌های بالقوه و بالفعل موجود (تکنیک‌های به زراعی و به نژادی) در زمینه تولید و صادرات انواع گل و گیاه زینتی به‌درستی شناسائی شوند و با اتخاذ راهکارهای مناسب از طرف محققین و متخصصین ذی‌ربط و برطرف شدن موانع موجود خواهیم توانست علاوه بر تأمین نیازهای بازار داخلی، بخش مهمی از تقاضای بازار چند میلیارد دلاری انواع گل و گیاه زینتی موجود در خارج کشور را نیز تأمین نمائیم و تنها راه رسیدن به این هدف بهره‌گیری از تکنولوژی، ارقام و دانش فنی روز دنیا است که ما را قادر خواهد ساخت عملکرد و کیفیت محصولات را افزایش دهیم و تولیدات کشورمان را در بازار جهانی با توان رقابت بیشتری از نظر قیمت و کیفیت ارائه کنیم.

در این میان گیاهان پیازی که بخش بزرگی از صادرات گل و گیاه را در دنیا به خود اختصاص داده‌اند.

با توجه به موقعیت خاص جغرافیائی ایران و شرایط آب‌وهوائی کاملاً متنوع آن که امکان پرورش بسیاری از گیاهان پیازی به‌ویژه لاله را فراهم می‌سازد، همچنین با دارا بودن منابع ژنتیکی منحصربه‌فرد و ارزشمند از گل‌هائی مانند لاله، زنبق، میخک، سیکلامن و ... و از سوی دیگر علاقه فراوان که در بین مردم کشور به گل و گیاه وجود دارد این امید وجود دارد که در صورت وجود اطلاعات بیشتر درباره این گیاهان باعث پرورش و تکثیر آنها در مناطق مختلف کشور که از شرایط لازم برخوردار هستند بتوانیم گوی سبقت را از رقیبان اروپائی بربائیم.

● خاستگاه لاله

همانند گوهی پرارزش، گل لاله تاریخی پرتلاطم دارد و عشق به جمع‌آوری گونه‌ها و پرورش آن تا مرز جنون پیش رفته است به‌طوری که لاله‌های مشهور Tulipmania از اواخر قرن شانزدهم معروف شده است. مدت‌ها پیش از آنکه گل لاله نظر غربی‌ها را به خود جلب نماید. در گلچین‌های ادبی ایران و ترک‌ها به این گل زیبا اشاره شده بود.

البته گل‌های لاله وحشی بر اراضی استپ‌های آسیای‌مرکزی واقع در بخش بزرگی از کرانه دریای مدیترانه می‌رویند و بنابراین جای شگفتی نیست که چرا این گیاه در زادگاه خود شهرت یافته و مورد توجه قرار گرفته است. منشاء این گیاه مرکز آسیا است زیرا شعار فراوانی از انواع وحشی آن در این کشور می‌روید و بزرگترین تنوع گیاهی از جنوب به ایالت کشمیر و از غرب به افغانستان، ایران و ترکیه ختم می‌شود و نام لاله Tulipa نیز برگرفته از یک لغت فارسی Turban به معنای عمامه است.

اما هنگامی‌که از لاله سخن به میان می‌آید تا خودآگاه کشور لاله‌خیز هلند به ذهن می‌رسد. امروز کشور هلند به‌دلیل دارا بودن شرایط مناسب آب‌وهوائی و جغرافیائی یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان پیاز لاله در جهان است. شهر لیر در منطقه‌ای از هلند قرار گرفته که خاک آن به‌گونه‌ای شگفت‌آور، برای پرورش رستنی‌های پیازدار مساعد است و اکثر کشورها نیز به خاطر تولید گل‌های زیبا و بهاره مورد توجه بسیار قرار گرفته‌اند.

● خصوصیات گیاه‌شناسی

لاله به تیره لیلیاسه (۱) تعلق دارد و جزء گیاهان علفمی دائمی پیازی به شمار می‌آید و پیاز آن تنها بخشی از گیاه است که در شرایط نامساعد تابستان‌های بسیار گرم و زمستان‌های بسیار سرد در زیر خاک باقی می‌ماند و بقای گیاه را تضمین می‌سازد. در واقع پیاز لاله یک ساقه فشرده است که شامل برگ‌های تغییر شکل یافته ضخیم به‌نام فلس است و مواد غذائی و آب را در خود ذخیره می‌کنند.

این فلس‌ها به ‌وسیله تعدادی تونیکا (پیوسته خشک و نازک) به رنگ قهوه‌های تیره که اغلب در قسمت درونی کرکدار هستند پوشیده شده است. پیاز بالغ شامل حدوداً شش فلس گوشتی که به صفحه پایگاهی (۲) متصل است و در هنگام بلوغ این صفحه ریشه‌دهی را توسعه می‌دهد. جوانه‌های جانبی (یک جوانه به‌ازاء هر فلس) در روی صفحه پایگاهی در قسمت درونی این فلس وجود دارد که این جوانه‌ها بعدها به ساقه‌های گلدار توسعه می‌یابد.

برگ‌ها در طول ساقه به یک پوشش رنگی (۲) منتهی می‌شوند که اندام‌های نر ماده را احاطه می‌کنند، این پوشش از سه کاسبرگ و سه گلبرگ کم بیش مشابه تشکیل شده است و در داخل پوشش شش پرچم وجود دارد که هر یک شامل یک میله طویل و باریک است که خود حاصل یک بسک است. بساک‌ها دانه گرده تولید می‌کنند که پودر مانند به‌نظر می‌رسد و تخمدان سه‌حجره‌ای است و هر حجره دارای تعداد زیادی تخمک است که در بالای تخمدان یک کلاله سه‌لوبه وجود دارد. میوه یک کپسول ایستاده سه‌حجره‌ای است و در هر حجره تعداد زیادی بذر قهوه‌ای پهن وجود دارد که بر روی هم قرار گرفته‌اند.

● اهمیت اقتصادی کشت و کار لاله

لاله از جمله گیاهان پیازی است که بالاترین سطح زیر کشت در میان این گروه از گیاهان را به خود اختصاص داده است. با وجود اینکه بسیاری از گیاهان از ایران منشاء گرفته‌اند ولی کشور ما برای تأمین این گیاهان در اکثر موارد به صادرات کشورهای تولیدکننده وابسته است. به‌طور حتم کمبود اطلاعات مربوط به اصلاح، پروش و تولید این دسته از گیاهان که امروزه جنبه تجارتی پیدا کرده‌اند، موجب شده است که سرزمین منشاء آنها در زمره خریاران قرار گیرد.

هم‌اکنون صنعت پرورش لاله یک درآمد سالانه حدود ۴ میلیون دلار و استخدام ۹۰۰۰ نفر را در هلند به خود اختصاص داده است و حدوداً ۲۱۰۷۸ هکتار زیر کشت پیاز لاله است که از این میزان ۷۰ درصد به‌منظور پیش‌رس کردن (۴) و ۳۰ درصد برای کاشت در باغ‌ها در نظر گرفته شده است.

کشور هلند با تولید ۳ میلیون پیاز، ۸۰ درصد تولید جهانی را به خودش اختصاص داده است. به موازات این پیشرفت‌ها، هلندی‌های که بدون چون و چرا از پیشروان پرورش لاله هستند و این افتخار همواره به آنان تعلق داشته است، موفق شده‌اند هر ساله ارقام تازه، درشت‌تر و قوی‌تری از این گیاهان زیبا را پرورش دهند تا بتوانند هر ساله لاله‌های جدیدی به دوستداران عرضه نمایند و علی‌رغم افزایش که به ظاهر در تعداد جورها و دورگه‌ها در چهار گوشه گیتی به‌وجود آمده پاره‌ای از افراد سعی دارند از گونه‌های وحشی گونه‌های جدید به‌دست آورند.

کشور ما دارای پتانسیل عظیمی از گونه‌های وحشی و منابع ژنتیکی گسترده از این گیاه است که با دستیابی به تکنیک‌های اصلاحی جدید اصلاح گران می‌تواند ارقام جدید و ارزشمندی از این گیاه را به جهانیان عرضه نماید لذا توجه به اصلاح آن از اهمیت بالائی برخوردار است.

● طبقه‌های لاله‌ها

طبقه‌بندی لاله مدت‌ها مسئله پیچیده‌ای برای گیاهشناسان بود و از طریق گیاهان خشک شده هر بار توانسته بودند در حدود ۳۰۰ گوه را نام ببرند ولی هال (۵) گیاهشناس معروف انگلیس برای اولین بار با استفاده از گیاهان زنده توانست تعداد کروموزوم‌ها و طرز قرار گرفتن آنها را درون سلول‌ها مطالعه نماید.

رده‌بندی لاله‌های دورگ دشوار است و طبقه‌بندی لاله‌های صحرائی از آن هم دشوارتر. بسیاری از لاله‌های صحرائی که به تازگی کشف شده‌اند، دشواری نام‌های پیشین آنها وجود ندارد ولی ظاهر متنوع رده‌بندی آنها را مشکل مواجه می‌ساخت در واقع در یک ناحیه خاص و برای یک گونه ویژه رنگ‌ها و نیز اندازه‌های نمونه متفاوت است.

از دیدگاه کروموزومی بیشتر انواع گل لاله دارای ۲۴ کروموزوم هستند. (۸۵ درصد لاله‌ها) پاره‌ای از آنها تریپلوئید هستند (۱ درصد لاله‌ها) و مقدار کمی تتراپلوئیدند. از گل‌های اخیر می‌توان دورگه‌های یا گل‌های درشت به‌وجود آورد گروه جدید لاله‌های هیپرید داروین بر پایه T.sosteriana به‌عنوان والد پدری هم تقریباً همگی تریپلوئید و عقیم‌اند لاله‌های با کروموزوم بیشتر به داشتن گل درشت‌تر گرایش دارند .

اما تولید مثل جنسی شان خیلی مشکل است از دیگاه سنتی، لاله‌های وحشی را بر طبق اینکه پرچم‌هایشان ترکدار یا بدون کرک باشد به دو دسته تقسیم می‌نمایند (رده‌بندی هال)، یکی از اریوستمون‌ها (۶) که پایه پرچم‌های آنها کرکدار و دیگری لیواستمون (۷) که میله پرچم آنها بدون کرک است، براساس جدیدترین تقسیم‌بندی لاله‌ها براساس زمان گلدهی، طول ساقه و شکل گل به ۱۵ گروه اساسی تقسیم‌بندی می‌کنند و تاکنون بیش از ۳۰۰۰ واریته لاله ثبت شده در حالی‌که تعداد کولیتوارهای تجاری کشت شده بیشتر از ۱۰۰ نیست.

---