توزیع جمعیت

كشورهای درحال توسعه در نیم قرن اخیر تحولات سریع جمعیتی و به تبع آن تحولات در زمینه های باروری, مرگ و میر و میزان مهاجرت را تجربه می كنند كه ناشی از تغییرات عمده در ساختار اجتماعی, سیاسی و فرهنگی آنها است

توزیع جمعیت در یك كشور را می توان با استفاده از اطلاعات به دست آمده از سرشماری ها موردمطالعه قرار داد. در یك قرن اخیر، ظهور كلان شهرها و مناطقی با تراكم جمعیتی بالا، نیاز به داشتن آگاهی درست از توزیع جمعیت و تجزیه و تحلیل آن را موجب شده است.

اگرچه مسأله جمعیت از دیرباز موردتوجه محققان بوده، اما رشد بی رویه جمعیت در كشورهای درحال توسعه و پیامدهای اجتماعی - اقتصادی آن در دهه های اخیر، نظر بسیاری از پژوهشگران را به مسأله جمعیت و تغییرات كمی و كیفی آن معطوف ساخته است. با وجود دیدگاههای متفاوتی كه درمورد نقش جمعیت و برنامه ریزی توسعه وجوددارد، مطالعات جمعیتی و استفاده كاربردی از آن در اكثر برنامه ریزی ها، اهمیت ویژه ای یافته است.

پایه و اساس این مطالعات جمعیتی، آمارهای حیاتی است كه بر مبنای اعداد و ارقام به دست آمده از جمعیت است. چنانچه این اعداد و ارقام درست نبوده و یا نارسایی داشته باشد، محاسبات جمعیتی ما و به تبع آن شناخت تغییر و تحولات و مقایسه شاخص های جمعیتی كه نقش كلیدی در توسعه دارند بی فایده خواهدبود. در حالی كه به خاطر تنگناهای اقتصادی و معضلات اجتماعی كه ریشه در افزایش جمعیت دارند باید نه تنها از تعداد، بلكه از چگونگی افزایش یا كاهشی كه هر لحظه در جمعیت صورت می گیرد آگاه باشیم و این تغییرات و یا تحولات را برپایه آمارهای صحیح محاسبه كنیم.

اصطلاح «دموگرافی» به معنی «جمعیت شناسی»، عبارت از مطالعه حجم، تركیب، ساختمان، رشد و توسعه جمعیت های انسانی است.

به عبارت دیگر می توان جمعیت شناسی را مطالعه ساختمان و حركات جمعیت های انسانی و روابط متقابلی كه میان پدیده های جمعیتی و عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیستی وجوددارد تعریف كرد. درواقع جمعیت شناسی، جمعیت انسانی را از دو دیدگاه كمی و كیفی موردمطالعه قرار می دهد.جمعیت شناسی در سالهای اخیر به علل زیر اهمیت فزاینده ای یافته است:

۱) پیشرفت علم آمار و انجام سرشماری و مطالعات جمعیتی در اكثر جوامع.

۲) اهمیت تعداد جمعیت و خصوصیات افراد آن در زندگی سیاسی و اقتصادی جوامع.

۳) نقش و اهمیت خصوصیات جمعیتی در مطالعات و برنامه ریزی اقتصادی و اجتماعی كوتاه مدت و بلندمدت.

۴) توجه دانشمندان و سیاستمداران به ابعاد مختلف جمعیتی به علت افزایش سریع و بی رویه جمعیت جهان بویژه در كشورهای درحال توسعه.مهمترین منابع جمعیتی كه از دیرباز در بررسی ها و مطالعات جمعیتی به كار می رفته است، عبارتند از سرشماری و ثبت وقایع چهارگانه.

در جمعیت شناسی ناگزیر هستیم كه شناخت خود را از كم و كیف جمعیت، ابعاد جمعیت، افزایش جمعیت، حركات جمعیت، باروری، مرگ و میر، مهاجرت و... گسترش دهیم.

از این روی برخی سازمان های رسمی برای گردآوری آگاهی های آماری در همه كشورهای جهان به وجود آمده اند. سازمانهایی از قبیل مراكز آمارهای ملی، مؤسسه های جمعیت شناسی، ادارات ثبت احوال و سازمان های نمونه گیری آماری به گردآوری داده های مربوط به جمعیت اقدام می كنند.

همه داده های جمعیتی در یك مركز گردآوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد تا برای استفاده سازمان های اجرایی و مراكز تصمیم گیری و نهادهای پژوهشی آماده شود و این سازمان ها بتوانند برای سیاستگذاری و برنامه ریزی از آمارها و داده های گردآوری شده بهره گیرند.

واضح است كه دولتها بدون در دست داشتن آمارهای جمعیتی بویژه در كشورهایی كه باشتاب فزاینده جمعیت مواجه هستند نمی توانند اقدام درستی انجام دهند. در برنامه ریزی های توسعه ملی، داشتن آمارهای مربوط به جمعیت ابزار اساسی و بنیادی تصمیم گیری های دولت محسوب می شود.

● اهداف جمعیت شناسی

كشورهای درحال توسعه در نیم قرن اخیر تحولات سریع جمعیتی و به تبع آن تحولات در زمینه های باروری، مرگ و میر و میزان مهاجرت را تجربه می كنند كه ناشی از تغییرات عمده در ساختار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آنها است. همه این كشورها در مسیر حركت به سوی صنعتی شدن یك هدف عمده را دنبال می كنند و آن پائین آوردن میزان باروری و میزان مرگ و میر و كنترل جمعیت است.

برنامه ها و سیاست های جمعیتی زمانی می تواند مؤثرتر باشد كه مبتنی بر آمارهای جمعیتی و سایر داده های مربوط بوده و روابط میان متغیرهای جمعیتی و سایر عوامل اجتماعی - اقتصادی را درنظر بگیرد.

درواقع كل ساختار برنامه ریزی اجتماعی - اقتصادی بر مبنای آمارهای جمعیتی قرار دارد. اندازه جمعیت، ساختار سنی، ساختار جنسی، باروری، میزان مرگ و میر و میزان رشد جمعیت اطلاعات زیربنایی را تشكیل می دهند كه در تعیین و تخصیص منابع و میزان رشد نقشی اساسی دارند.

بررسی در زمینه جمعیت و پرداختن به ابعاد مختلف جمعیتی، گذشته را منعكس و تحول جمعیت و چگونگی حركت های آینده جمعیت را ارزیابی می كند.

به علاوه تحلیلگران جمعیت امروزه با ارائه شاخص ها و ارزیابی داده های جمعیتی، سهم عمده ای در امر توسعه به عهده دارند.از سال ۱۹۷۴ بعد از تشكیل كنفرانس بین المللی جمعیت در بخارست، بسیاری از جوامع اطلاعات قابل اعتمادزیادی درباره ویژگی های جمعیتی خود جمع آوری كرده و از طریق تجزیه و تحلیل داده های جمعیتی خود در برنامه ریزی های توسعه از آنها استفاده كرده اند.

جمعیت شناسی از طریق ارزیابی و تجزیه و تحلیل پدیده های مختلف جمعیتی از قبیل باروری، مرگ و میر، ازدواج، مهاجرت و طلاق، زمینه را برای برنامه ریزی های مختلف توسعه اجتماعی و اقتصادی فراهم می آورد. مطالعه دو گروه جمعیتی جوان (جمعیت زیر ۱۵ سال) و جمعیت كهنسال (جمعیت ۶۵ ساله و بیشتر) به لحاظ نقشی كه در تعیین بارتكفل دارند، در جمعیت شناسی از اهمیت پژوهشی قابل توجهی برخوردار است.

در جمعیت شناسی اگرچه شناخت تعداد مطلق جمعیت دارای اهمیت است، ولی در تجزیه و تحلیل ها اغلب از میزان و نسبت پدیده های جمعیتی چون میزان رشد سالانه جمعیت، میزان مرگ و میر، میزان موالید و... استفاده می شود تا قابلیت مقایسه امكانپذیر باشد.

از طریق جمع آوری، تجزیه و تحلیل و تفسیر ارقام و نسبت ها می توان به شناخت پدیده های كلی دسترسی پیداكرد كه خود موجب سلامت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در جوامع مختلف می شود.

عوامل جمعیت شناسی همچنین مبنای مطالعات و پژوهش های جامعه شناسی از قبیل تغییرات نظام خانواده، تنظیم خانواده، ازدواج، افزایش طلاق، اشتغال، بیكاری، بی سوادی و... است. این عوامل بعد از جنگ جهانی دوم نقش تعیین كننده ای در برنامه ریزی های اجتماعی جوامع درحال توسعه ایفا كرده است. از آن زمان به بعد، سازمان ملل متحد سعی بر استانداردكردن آمار جمعیت شناسی در جهان كرده و امكان پیش بینی های جمعیتی در نقاط مختلف جهان را فراهم كرده است.

به علاوه، برطرف كردن مشكلات مربوط به تغذیه، مسكن، آموزش و پرورش، اشتغال و... كه هركدام به جای خود با مهاجرت در ارتباط است، در گرو تحقیقات، تحلیل و كاربرد داده های جمعیتی است كه از سرشماری ها، آمارهای ثبتی و نمونه گیری ها به دست می آید.

سابقه استفاده از داده های مأخوذ از سرشماری ها و ثبت احوال به ۲۰۰ سال پیش برمی گردد. تفاوت در نحوه جمع آوری اطلاعات، تحلیل و تفسیر آنها به لحاظ نظام اداری و بوروكراسی ضعیف در تعدادی از جوامع درحال توسعه موجب ضعف در كیفیت داده های جمعیتی در آن كشورها شده است.

با این كه از دهه ۱۹۷۰ به بعد پیشرفتهای قابل توجهی در بهبود كیفیت داده های جمعیتی موردنیاز برنامه ریزی ها و سیاستگذاری ها در كشورهای درحال توسعه بوجود آمده است، ولی با این حال، هنوز كمبود اطلاعات جمعیتی قابل اعتماد در بسیاری از كشورها به چشم می خورد.

در گذشته، ارتباط میان جمعیت و برنامه ریزی توسعه به علت كمبود اطلاعات دقیق در زمینه متغیرهای جمعیتی كمتر بود. از كنفرانس جهانی جمعیت در بخارست در سال ۱۹۷۴ به بعد، سازمان ملل، سازمانهای جمعیتی و كشورها، اطلاعات جمعیتی قابل اعتماد بیشتری جهت برنامه ریزی توسعه، مدل سازی و سیاستگذاری به وجود آورده اند.

در سالهای اخیر، پیشرفت های قابل ملاحظه ای در زمینه جمع آوری اطلاعات، روش های تحلیل، نظریات جمعیتی و شناخت پدیده های جمعیتی از طریق یافته های «باروری جهانی» ایجاد شده است.

درباره جمعیت می توان از جنبه های گوناگون، تحلیل های مختلفی انجام داد مانند تحلیل ریاضی جمعیت، تحلیل اقتصادی جمعیت، تحلیل سیاسی جمعیت، تحلیل اجتماعی و فرهنگی جمعیت، تحلیل راهبردی جمعیت و یا تحلیل های دیگر.

از طریق تحلیل ریاضی جمعیت می توان درمورد مهاجرت، مرگ و میر، ازدواج، باروری، اشتغال، بیكاری و پدیده های دیگر جمعیتی در جامعه تعبیر و تفسیر كرد و به بررسی علل رویدادهای گوناگونی كه در زمینه های فوق وجوددارد، پرداخت.

تحلیل اقتصادی جمعیت به نقش جمعیت در سازوكارهای مختلف اقتصادی از قبیل تولید، توزیع، خدمات، مصرف و ... می پردازد. در این تحلیل، توانمندی اقتصادی جمعیت با توجه به وضع گروه های سنی در بخش های مختلف مشخص می شود.

تحلیل اجتماعی - فرهنگی جمعیت، فرهنگ و باورهای جمعیتی جامعه را در زمینه های فرزندآوری، باروری، خانواده، زناشویی و... مورد بررسی قرارمی دهد.

در این تحلیل، چرایی و علت های گوناگون افزایش جمعیت در كشورهای جهان سوم و رشد پائین جمعیت در جوامع پیشرفته و صنعتی بررسی شده و در این راه، تأثیر شرایط و مقتضیات مختلف از قبیل شرایط فرهنگی، آداب ورسوم، باورهای دینی، فرهنگ قومی، فرهنگ روستایی، فرهنگ بومی، شرایط جغرافیایی، نوع تغذیه و نوع تربیت در خانواده موردتحلیل قرارمی گیرند.

درتحلیل سیاسی جمعیت، پراكندگی جغرافیایی جمعیت در یك جامعه و نیز گرایش های سیاسی، وضع قوانین، اقتدار دولت در جامعه، چگونگی ارتباط یك جامعه با جوامع دیگر به ویژه با كشورهای همسایه و آینده سیاسی جمعیت مورد ارزیابی قرارمی گیرند.

تحلیل راهبردی جمعیت به مقایسه آمارهای جمعیتی یك كشور با كشورهای دیگر می پردازد و بحث های مربوط به آینده نگری جمعیت در برابر جمعیت سایر كشورها و همچنین آینده جمعیت جهان مورد بررسی قرارمی گیرد. این كه جمعیت جهان در سده های آینده چه وضعی خواهدداشت و كره زمین با مسأله افزایش جمعیت چگونه روبه رو خواهدشد از دیگر دغدغه های این تحلیل است.

كارشناسان مسائل جمعیتی، متخصصان آمار، سیاستمداران، آینده نگران محیط زیست و فلاسفه اجتماعی هنوز قادر به پیش بینی آینده بشر از دیدگاه مدیریت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و رفاهی نیستند، زیرا جمعیت دارای نیازهای بسیاری از لحاظ مسكن، تغذیه، امنیت، بهداشت، دارو و درمان، آموزش و پرورش، ورزش و سرگرمی است و این كه این نیازمندی ها در سده های آینده چگونه باید برطرف شوند بدون آگاهی های دقیق جمعیتی و بررسی داده های صحیح جمعیت شناختی امكان ندارد.

● تاریخچه پیدایش آمارگیری

تبیین پدیده های جمعیتی سابقه ای طولانی دارد و به هزاره های پیشین برمی گردد. اظهارنظرها و تبیین های جمعیتی تا چند قرن پیش، مبتنی بر به كارگیری آمار و ارقام نبوده و تنها براساس برداشت های كلی ازاوضاع و احوال جامعه بود. از آن جمله می توان به نظرات ابن خلدون درباره موضوع های جمعیتی اشاره كرد. وی به تبیین تغییرات رشد جمعیت، رابطه جمعیت و توسعه و مهاجرت بدون ارائه عدد و رقم می پرداخت و نظریات او صرفاً براساس برداشت هایی كلی ارائه می شد.

از نیمه دوم قرن هفدهم به بعد، اظهارنظرها و تحلیل های جمعیتی به طور فزاینده ای مبتنی بر آمار و ارقام و اطلاعات مدون شد. در قرن هجدهم با ایجاد دفاتر ثبت احوال و متعاقب آن انجام سرشماری های عمومی در چندكشور، زمینه های مطالعات تجربی جمعیت فراهم شد و دفاتر ثبت احوال با ثبت وقایع حیاتی تولد، مرگ، ازدواج و طلاق برای تمامی جمعیت كشور شروع به كار كردند.

فریبا زمانی

---