سفرنامه های خطی فارسی

«سفرنامه های خطی فارسی» مجموعه کتاب های آبی رنگی هستند که قرار است دوستداران فرهنگ و ادب فارسی را با قالیچه های جادویی به گشتی دلپذیر و سرشار از رویا و معنا در گذشته این کهن بوم و بر دعوت کنند

«سفرنامه های خطی فارسی» مجموعه کتاب های آبی رنگی هستند که قرار است دوستداران فرهنگ و ادب فارسی را با قالیچه های جادویی به گشتی دلپذیر و سرشار از رویا و معنا در گذشته این کهن بوم و بر دعوت کنند. با این کتاب ها می توان همراه با خاطرات مردمانی که شوق سفر را با رنج دوست داشتنی نوشتن آمیختند، از زندگانی عصر قاجار و مشروطه آگاه شد و بسیاری رازهای تاریخی درباره اقتصاد، سیاست و فرهنگ ایران و جهان را دریافت.

«هارون و. هومن» پژوهشگر توانایی است که توانسته است سفرنامه های موجود در کتابخانه های رضوی مشهد، ملی تهران، ملک، کاخ موزه گلستان، مدرسه عالی سپهسالار، مجلس شورای ملی و سنای سابق، مرکز تحقیقات ایران و پاکستان در اسلام آباد، مرکز احیای میراث اسلامی و مسجد اعظم قم را به صورت لوح فشرده تهیه کند. هومن با بهره گیری هنرمندانه از دانش روز، در زمینه ویرایش فارسی اثر با حفظ امانت در اصل کتاب و مقصود نویسنده و سبک و لغات و اصطلاحات رایج خاطره نویسی در آن زمان، همتی تمام به کار بسته است تا خوانندگان با نثری پالایش یافته روبه رو شوند و از زیبایی های زبان بی همتای فارسی بهره یی شایسته برند.

قرار است مجموعه «سفرنامه های خطی فارسی» که دربرگیرنده ۱۰۹ سفرنامه خطی فارسی است که به زبان فارسی و در عصر قاجاریه (۱۳۴۳-۱۱۹۳ه.ق /۱۹۲۵ -۱۷۷۹م.) نوشته شده است، در ۱۹ جلد قطع وزیری و در زمان پنج سال (۱۳۹۱ -۱۳۸۷ه.ق) منتشر شود.

دفتر نخست، از پنج سفرنامه تشکیل شده است.

۱) سفرنامه مازندران، اثر الیوت دارسی تاد انگلیسی که توسط مترجم یا کاتبی ناشناس به رشته تحریر درآمده و تصحیح آن از روی نسخه منحصر به فرد کتاب در کتابخانه کاخ موزه گلستان انجام شده است.

این سفرنامه به دلیل آنکه توسط مستشار نظامی یک دولت خارجی در ایران نگاشته شده و از معدود سفرنامه های دوران محمد شاه قاجار است، از اهمیت خاصی برخوردار است.

۲) سفرنامه مکه، نگاشته محمدرضا طباطبایی تبریزی که نسخه منحصر به فرد آن در کتابخانه ملک نگهداری می شود. از معدود سفرنامه های مذهبی عصر قاجار است که توسط یکی از پیروان فرقه شیخیه آذربایجان (در معیت ثقه الاسلام تبریزی) نوشته شده است.

۳) روزنامه سفر بروجرد که سفرنامه یی است کوچک و کم حجم، که در اصل گزارش خلعت پوشان است به خامه جعفرقلی خان معین السلطان. تصحیح این گزارش نامه سیاسی از روی نسخه منحصر به فرد کتاب در کتابخانه ملی ایران صورت گرفته است.

۴) سفرنامه اروپا، اثر کم نظیر و فوق العاده مهم و خواندنی میرلایق علی خان عمادالسلطنه نخست وزیر ایرانی تبار و هواخواه دولت انگلیس حکومت نیمه مستقل حیدرآباد هند، که گزارش سفر دوم او به اروپا است.

تصحیح کتاب از روی نسخه چاپ سنگی در مومبای (بمبئی) هند انجام شده است.

۵) سفرنامه خراسان، اثر احتمالی اسماعیل حیرت یا ناشناسی از عصر ناصری که نسخه منحصر به فرد آن در کتابخانه خاندان میبدی در شهر تاریخی کرمانشاه نگهداری می شود و از معدود سفرنامه هایی است که نگارنده آن هیچ مقام و منصب دولتی و حکومتی نداشته است.

۶) شکارگاه های اردبیل و مشکین و سبلان، اثر یک افسر عالی رتبه ایرانی، به نام حسنعلی خان سرتیپ آجودان، که در حقیقت راهنمای شکار و عیاشی ناصرالدین شاه قاجار در منطقه اردبیل، مشکین شهر و دشت مغان بوده و از روی نسخه منحصر به فرد کتاب، موجود در کتابخانه ملی ایران تصحیح شده است.

دومین دفتر، پنج سفرنامه و یک نسخه خطی را دربرمی گیرد؛

۷) سفرنامه مکه، اثر محمدمعصوم علی شاه مشهور به نایب الصدر شیرازی، صوفی و درویش نامدار عصر قاجار و نویسنده کتاب معروف طرائق الحقایق؛ با مقدمه یی طولانی و خسته کننده، اما سفرنامه یی محققانه و درخور توجه به شمار می رود.

تصحیح کتاب از روی نسخه چاپ سنگی مومبای (بمبئی) صورت گرفته است.

۸) سفرنامه مازندران، که در اصل دو رساله است؛

۱-۸) کتابچه سفر مازندران، اثر کلنل برونیار، افسر عالی رتبه فرانسوی، که به شکل تحلیلی و نه وقایع یومیه نگارش شده است.

۲-۸ رساله در تفصیل حکایات عجیبه و روایات غریبه، اثر حکیم الملک گیلانی (حدود۱۰۵۰ه .ق.)

نسخه منحصر به فرد این سفرنامه کم حجم در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار تهران نگهداری می شود.

۹- سفرنامه عتبات، نوشته علیرضا تبیان الملک تبریزی، که از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به کتابخانه مجلس) تصحیح شده است.

گرچه ممکن است وقایع روزانه اقامت در عراق نویسنده- که پیرو آیین شیخیه بوده است- ملال آور و خسته کننده باشد، اما بخش سفر وی در خوزستان و بختیاری حاوی اطلاعات فوق العاده ارزشمند تاریخی و جامعه شناسی است.

۱۰) مقصود جهان، سفرنامه ادبی میرزا محمود قاجار، شاهزاده و دولتمرد عصر قاجار و فرزند فتحعلی شاه قاجار که تصحیح اثر از روی سه نسخه خطی موجود در جهان و با مقابله دقیق آنها صورت گرفته است.

این کتاب از منابع مهم لرستان شناسی عصر قاجار به شمار می آید.

۱۱) سفرنامه همدان اثر محمدتقی پیشخدمت تجریشی که رساله یی است کم حجم، با مضمون خلعت پوشان، که از روی نسخه منحصر به فرد آن (متعلق به کتابخانه کاخ موزه گلستان تهران) تصحیح شده و آیینه یی است تمام نما از خصوصیات کارگزاران فاسد رژیم قاجار.

سومین دفتر، ۹ سفرنامه را شامل می شود؛

۱۲) سفرنامه فرنگ که توسط یک ایرانی ناشناس در آستانه جنگ جهانی اول نوشته شده و گزارش گشت و گذار و تفریح و رویدادهای غیرسیاسی یک شاهزاده قاجاری است. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد آن، که در کتابخانه مسجد اعظم قم وجود دارد، انجام شده است.

۱۳) مسافرت به طور سینا، سفرنامه یی است مهم، بدیع و باارزش از سفر سیاح و جهانگردی به کوه طور در شبه جزیره سینا، که در روزنامه توردومند انتشار یافته است. تصحیح این اثر از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به کتابخانه ملی ایران) صورت گرفته است.

۱۴) سفرنامه مازندران، یکی از ۱۰ سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار است که به شرح یکی از سفرهای متعدد این پادشاه قاجار به مازندران می پردازد و منبعی است غنی برای مازندران شناسی عصر ناصری؛ و از روی نسخه چاپ سنگی محمدحسن خان اعتمادالسلطنه تصحیح شده است.

۱۵) سفرنامه خراسان اثر سید جلال بورانی جلال السادات (ضیاءالسادات) در عصر قاجار،که از سفرنامه های کم حجم این دوره محسوب شده و به دلیل بیان روابط خاص بین دولتمردان این عصر از اهمیت ویژه یی برخوردار است. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (در کتابخانه ملی ایران) انجام شده است.

۱۶) سفرنامه غروی اثر روحانی نویسنده و سیاستمدار قاجار، میرزا رفیع نظام العلماتبریزی، که به نوعی سفرنامه عراق و عتبات او است؛ و با مقابله نسخه خطی کتابخانه مجلس و بر اساس نسخه چاپ سنگی تبریز- که هیچ اختلافی با هم ندارند- تصحیح شده است.

۱۷) سفرنامه پیشخدمت، نگارش یک دولتمرد ناراضی عصر قاجار در آذربایجان یعنی محمدعلی خان پیشخدمت که اثری است کم نظیر در ایل شناسی شاهسون آذربایجان. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (متعلق به کتابخانه کاخ موزه گلستان تهران) صورت گرفته است. نامه های مظفرالدین شاه در دوره ولایتعهدی بر اهمیت آن می افزاید.

۱۸) سفرنامه کجلر اثری منحصر به فرد و بی نظیر از یکی از خوانین عیاش قاجار طایفه افشار که از ملازمان عباس میرزا نایب السلطنه بوده و به شرح تفریح و شکار و عیاشی در آن زمان ولیعهد نامدار قاجار می پردازد. تصحیح کتاب از روی نسخه منحصر به فرد کتاب (کتابخانه ملی تهران) انجام شد.

۱۹) سفرنامه هندوستان اثر کم حجم محمود حسینی شیرازی که در اصل شرح سفر او است به بندر مومبای (بمبئی) هندوستان نسخه منحصر به فرد این سفرنامه در کتابخانه مجلس نگهداری می شود.

۲۰) سفرنامه رضوی، دومین سفرنامه نظام العلما تبریزی که گزارش سفر تاریخی و منزل به منزل او است به خراسان رضوی، از تبریز به مشهد و بالعکس و آکنده از غزلیات این روحانی ادیب و سیاستمدار عصر قاجار. نسخه خطی آن در کتابخانه مجلس و فنی چاپ در کتابخانه تبریز موجود بوده و در نسخه هیچ اختصاصی با یکدیگر ندارند. به دلیل وجود نامه های ناصرالدین شاه قاجار به نظام العلما و بیش از ۳۰ غزل، قصیده و قطعه نویسنده، از اهمیت بسزایی برخوردار است.

آخرین و چهارمین مجموعه در سال اول انتشار سفرنامه های خطی فارسی تنها سه سفرنامه و چهار نسخه را دربرمی گیرد؛

۲۱) سفرنامه فریدالملک، اثر میرزا محمدعلی خان فریدالملک همدانی که شامل دو رساله سفرنامه خوزستان، هند و اروپا و نیز روزنامه (وقایع یومیه) فریدالملک است و تصحیح کتاب از روی دو نسخه خطی متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی که در حال حاضر نسخه منحصر به فرد کتابخانه های موجود جهان است انجام شده است.

۲۲) سفرنامه سودان، که مجموعه پنج نسخه خطی است و همه این پنج نسخه نیز منحصر به فرد هستند و اولین سفرنامه فارسی درباره کشور سودان به حساب می آید.

به دلیل آنکه تمام این پنج کتاب به جهت آشنایی با محل و چگونگی قیام محمداحمد سودانی (مهدی سودانی) نگاشته شده، از اهمیت بسزایی در تاریخ آفریقا و سودان شناسی برخوردار است.

۲۳) مرآت الارض، شاهکار تاریخی و جغرافیایی محمدخان لواسانی مجدالملک سینکی، دولتمرد ادیب عصر ناصری، که به دلیل پرداختن به جزییات جغرافیایی پنج قاره در عصر قاجار از اهمیتی دوچندان برخوردار است.

نسخه خطی منحصر به فرد آن در کتابخانه مجلس نگهداری می شود.

انتشارات اختران «سفرنامه های خطی فارسی» را به تصحیح و پژوهش «هارون وهومن» در چهار جلد به قیمت ۶۵۰۰۰ تومان رهسپار بازار کتاب کرده است؛ کتاب هایی آبی رنگ برای پروازی به یادماندنی بر آسمان فرهنگ و ادب فارسی.

جواد لگزیان