ادبیات نوین داستانی ایران

وجوه تشابهی كه تا پایان قرون وسطی بین ادبیات شرق و غرب وجود دارد اندك نیست دلیل آن نیز روشن است تشابه ساختار نظام اجتماعی, سیر تحولات فرهنگی, شیوه زندگی و نحوه اندیشه انسان قرون وسطایی در هر دو بخش جهان

وجوه تشابهی كه تا پایان قرون وسطی بین ادبیات شرق و غرب وجود دارد اندك نیست۱ دلیل آن نیز روشن است: تشابه ساختار نظام اجتماعی، سیر تحولات فرهنگی، شیوه زندگی و نحوه اندیشه انسان قرون وسطایی در هر دو بخش جهان ۲ ابتدا در پایان این دوره تاریخی است كه راه شرق و غرب از هم جدا می شود: درحالی كه تحولات فرهنگی و اجتماعی نخست در اثر پیدایی رنسانس و سپس در پی انقلاب فرانسه چهره اروپا را بكلی دیگرگون می كند در شرق ـ و از جمله در ایران ـ آثار قرون وسطی همچنان در تمانم شئون اجتماعی پایدار می ماند. ۳ ابتدا در نیمه نخست سده نوزدهم دوره ای نوین آغاز می شود، یعنی غرب در اثر پیشرفت های صنعتی و فرهنگی خود تحولاتی در شرق پدید می آورد كه بی سابقه است. این تحولات درایران نیز در آغاز سبب دگرگونی های سطحی و سپس در پایان سده نوزدهم موجب تغییراتی شگرف می شود. اما عواملی كه در پدید آمدن این دگرگونی ها مؤثر بوده اند، كدامند؟ ما به اختصار به چند مورد اشاره می كنیم :

یكی از مهمترین عواملی كه می توان در این مورد نام برد، وجود شخصیت های آگاه و دلسوز است. این نكته به توضیحی كوتاه نیاز دارد:

دروان حكومت پادشاهان قاجار روی هم رفته یكی از تاریك ترین دوره های تاریخ ایران است. «هنگامی كه غرب با پدید آمدن تحولات فكری و پیشرفت های عظیم اجتماعی دیرزمانی بود كه دوران ركود ذهنی را پشت سر نهاده بود، ایران گرفتار اغتشاشات سیاسی و نابسامانی های اقتصادی و فرهنگی بسیار بود.» ۴ از سوی دیگر ناتوانی حكومت های ایرانی سبب شده بود كه آنها نتوانند در برابر رقابت های فزاینده و

دخالت های نابجای دو كشور روس و انگلیس در امور سیاسی و اقتصادی كشور از خود واكنشی در خور نشان دهند. «شاهان قاجار بر سرزمینی از هم گیسخته حُكم می راندند كه استان های آن پیوسته در حال شورش، وضع اداری آن نابسامان، موقعیت اقتصادی آن فاجعه بار و سطح فرهنگ بیشتر طبقات مردم آن پایین بود.»۵ اما در میان ایرانیان شخصیت های روشنفكری نیز یافت می شدند كه با «هوشمندی و دلسوزی فراوان می كوشیدند تا مردم را از خواب دیرپای خویش بیدار كنند و دیدگان آنان را در برابر دگركونی های بزرگ جهان بگشایند.»۶ عباس میرزا، پسر فتحعلی شاه، یكی از اینان بود. او نخستین كسی بود كه جوانان ایرانی را برای تحصیل علوم جدید به اروپا گسیل ساخت، تأسیسات چاپ را به ایران وارد كرد و افراد مستعد را به ترجمه آثار بیگانه تشویق نمود. اندكی بعد میرزا تقی خان امیر كبیر ـ كه در جوانی همراه نمایندگان پادشاه ایران به روسیه سفر كرده و تحولات صنعتی آن كشور را از نزدیك دیده بود ـ در صدد برآمد كه نظر ناصرالدین شاه را به اصلاحات اساسی در كشور جلب كند.«امیر كبیر دلیل عقب ماندگی ایران را در عدم توجه به علوم جدید می دانست و صادقانه می كوشید كه سطح آگاهی مردم را بالا برد و آنان را با دستاوردهای فرهنگی و صنعتی و نظامی اروپاییان آشنا سازد.» ۷ اما متأسفانه به دلیل محافظه كاری شاه جوان و سعایت درباریان دراین امر توفیق چندانی نیافت. با وجود این اندیشه های امیر كبیر همگی به دست فراموشی سپرده نشد و دست كم یكی از نقشه های مورد علاقه وی، یعنی تأسیس دارالفنون سرانجام عملی گشت.

اما بجز این دو تن، شخصیت های دیگری نیز بوده اند كه در روشنگری اذهان مردم نقشی عمده ایفا كرده اند. از جمله آنان می توان از میرزافتحعلی آخوندزاده، میرزا آقاخان كرمانی، شیخ احمد روحی، مستشارالدوله، میرزا ملكم خان و اعتماد السلطنه نام برد.

شمار شخصیت های روشنفكر دیگری كه ضرورت تحولات سریع اجتماعی را در ایران حس می كردند، در دوران قاجار اندك نیست. اما چون ذكر نام و آثار آنان سبب طولانی شدن سخن خواهد شد، ما به نمونه هایی كه گذشت بسنده می كنیم و اینك به اختصار از عوامل دیگری كه سبب رشد ایرانیان و آشنا شدن آنان با دگرگونی های اجتماعی و فرهنگی جهان آن روز شده اند یاد می كنیم.

یكی از عواملی كه در رشد فكری و اجتماعی ایرانیان مؤثر بوده است، تأسیس چاپخانه و در پی آن نشر مطبوعات و كتاب در آغاز قرن دوازدهم است. اگر چه پیشینه تأسیس چاپخانه در ایران به سده یازدهم هجری می رسد۸ اما به دلیل آنكه «پاره ای از پیشوایان مذهبی اعتقاد داشتند كه با ظهور چاپ، تقدیس آثار دینی از میان خواهد رفت.»۹ به ایجاد آن علاقه ای نشان نمی دادند. ابتدا در حدود دویست سال پیش بود كه در كلكته (هند) اولین ماشین چاپ فارسی به یاری ایرانیان دولتمند آنجا به كار افتاد؛ به سخن دیگر، «نخستین كتاب های فارسی نه در تهران و تبریز، بلكه در بمبئی و كلكته چاپ شده است.»۱۰ همانگونه كه پیشتر اشاره كردیم به فرمان عباس میرزا، شاهزاده روشنفكر قاجار، نخستین دستگاه چاپ فارسی كه دارای حروف سُربی بود، به سال ۱۲۲۷ هـ.ق در تبریز نصب شد؛ اولین دستگاه چاپ سنگی نیز در همین شهر مورد استفاده قرار گرفت(۱۲۴۰هـ.ق) اما چاپ سنگی خیلی زود مورد توجه واقع شد و خواستار فراوان یافت. دلیل آن نیز روشن بود. «این شیوه نه تنها دشواری های آغازین چاپ را نداشت، بلكه تكثیر نسخه های كهن را به آسانی ممكن می ساخت ـ و این امر، برای ایرانیان كه به هنر خطاطی مهر می روزیدند، جاذبه ای اندك نبود.»۱۱ با پیشرفت صنعت چاپ، انتشار مطبوعات نیز در ایران آغاز شد. نخستین روزنامه ای كه در كشور ما منتشر گردید(در ۱۲۵۳ هـ.ق) «كاغذ اخبار» نام داشت و بنیانگذار آن میرزا صالح شیرازی بود. عمر این روزنامه چندان نپائید و بزودی تعطیل شد. پس از آن میرزا تقی خان امیر كبیر به سال ۱۲۶۷ هـ.ق روزنامه «وقایع اتفاقیه» را منتشر كرد كه چندی بعد (۱۲۷۷ هـ.ق) نام آن به «روزنامه دولت علیه ایران» تغییر یافت.

ذكر نام و مشخصات مطبوعاتی كه در این دوره منتشر شده اند از حوصله ‌این مقاله خارج است، اما اشاره به پاره ای از آنها كه در روشن كردن اذهان مردو و پدید آوردن شیوه جدید نثر فارسی مؤثر بوده اند خالی از فایده نیست۱۲ از بین این نشریات باید از روزنامه «تربیت» به سردبیری محمد حسین خان فروغی(ذكاءالملك) نام برد كه نخستین شماره آن در ۱۳۱۴هـ.ق انتشار یافت. این روزنامه شامل مقالات ادبی، شعر، ترجمه داستان های خارحی و شرح حال بزرگان اندیشه و ادب جهان بود.

اما روزنامه هایی كه در بالا بردن سطح آگاهی مردم و ایجاد افكار آزادیخواهانه بیشتر تأثیر می گذاشتند غالباً روزنامه هایی بودند كه درخارج از ایران انتشار می یافتند. از جمله این نشریات یكی روزنامه «اختر» بود كه از سال ۱۲۹۲ هـ.ق به بعد در استانبول به چاپ می رسید و بیشتر شامل مقالاتی از آزادیخواهان بزرگ آن زمان بویژه میرزا آقاخان كرمانی و شیخ احمد روحی بود، مقالاتی كه درافكار ایرانیان تأثیری شگرف و در پدیدآمدن نهضت مشروطه نقشی عمده داشت. اما «اختر» تنها یك روزنامه اجتماعی ـ سیاسی نبود بلكه به نشر مقالات فرهنگی نیز می پرداخت و در شمار همكاران آن ادیبانی چون میرزا حبیب اصفهانی (مترجم كتاب های «حاجی بابای اصفهانی» و «ژیل بلاس») دیده می شدند.

در اینجا نه تنها از استانبول بلكه از قاهره نیز باید به عنوان یكی از مراكز انتشار افكار آزادیخواهانه در میان ایرانیان خارج از كشور یاد كرد در این شهر نیز در دو روزنامه یكی به نام «حكمت» و دیگری به اسم «ثریا» به چاپ می رسید. اگر چه این روزنامه عمری دراز نداشت، اما بنیانگذار آن پس از چندی نشریه ای هفتگی را به نام «پرورش» به سال ۱۲۹۷ هـ.ق انتشار داد كه در كنار روزنامه معروف «قانون از مهم‌ترین نشریات دوره پیش از مشروطه به شمار می آید.

اولین شماره روزنامه «قانون» به سر دبیری میرزا ملكم خان در ۱۳۰۷ هـ.ق در لندن انتشار یافت. اما لحن تند مقالات آن، كه همه حاوی انتقادات شدید از وضع حكومت و اصول اداری و قضایی ایران بود، به حدی بود كه بزودی هراس هیأت حاكمه را برانگیخت و وورود آن را به ایران ممنوع كرد.

گذشته از استانبول، قاهره و لندن، شهرهای بمبئی و بویژه كلكته از مراكز عمده نشر روزنامه های فارسی در این دوران بوده اند. از میان این نشریات مهم ترین آنها بدون تردید روزنامه «حبل المتین» چاپ كلكته است كه در ۱۳۱۱ هـ.ق برای نخستین بار منتشر شد و به سبب زبان نسبتاً ساده آن خوانندگان فراوان در ایران یافت. البته توفیق «حبل المتین» تنها مرهون سبك نگارش آن نبود، بلكه علت عمده آن در درجه نخست درج مقالات سیاسی و اجتماعی نویسندگان روشنفكر آن، یعنی آقامحمدجواد شیرازی و مؤیدالاسلام بود.»۱۳ روزنامه هایی كه تاكنون از آنها نام برده شد، در اصل نشریاتی بودند كه در وهله اول بحران های جامعه ای را منعكس می كردند كه باشتابی تمام در حال دگرگونی بود. از این رو محتویات آنها نیز طبیعتاً در درجه نخست پیرامون مسائل اجتماعی دور می زد و به مسائل ادبی بندرت می پرداخت. و این، وجه تمایز بین نشریات با مطبوعاتی است كه پس از این دوره ـ یعنی پس از امضای فرمان مشروطیت ـ انتشار یافته اند.

از عوامل عمده ای كه سبب آشنایی ایرانیان با غرب شد، اعزام دانشجو به خارج است. پیش از این اشاره كردیم كه عباس میرزا نخستین كسی بود كه دانشجویان ایرانی را به اروپا گسیل كرد. اولین كسانی كه به ابتكار و فرمان شاهزاده قاجار به غرب روانه شدند دو دانشجوی تبریزی بودند كه به سال ۱۲۲۸ هـ.ق برای تحصیل در رشته های پزشكی و دارو سازی به انگلستان فرستاده شدند. «یكی از اینان جوانی بود به نام محمد كاظم كه در طول اقامت خود در آن كشور به بیماری سل دچار شد و در همان جا درگذشت؛ دیگری حاجی بابا افشار نام داشت كه از سرنوشت او اطلاعی در دست نیست.»۱۴

دومین گروه دانشجویان ایرانی مركب از پنج تن بودند كه یكی از آنان، یعنی میرزا صالح شیرازی، پس از بازگشت به ایران منشأ خدماتی موثر در پیشبرد اندیشه های آزادیخواهانه شد. میرزای صالح كه در انگلستان تحصیل كرده و با تمدن اروپایی آشنا شده بود همان كسی است كه پس از بازگشت نخستین روزنامه را در ایران انتشار داد.

از عوامل دیگری كه در پدید آوردن دگرگونی های اجتماعی و فرهنگی مؤثر بوده است، تأسیس مدارس جدید است.

اگر اندیشه ایجاد مدارس عالی به شیوه اروپایی از ابتكارات عباس میرزای قاجار است، اما طرح تأسیس دارالفنون مدیون ژرف نگری امیر كبیر، صدراعظم ناصرالدین شاه است. ۱۵ نخستین سنگ بنای دارالفنون كه می بایست در وهله اول مدرسه ای فنی و نظامی باشد، به سال ۱۲۶۷ هـ.ق نهاده شد و دو سال بعد رسماً گشایش یافت. اما دیری نپایید كه گذشته از رشته های یاد شده، رشته های دیگری نیز مانند پزشكی، زبان فرانسه، ادبیات فارسی و عربی در برنامه گنجانده شد اگر این دروس را در آغاز غالباً استادان خارجی(فرانسوی و اتریشی) تدریس می كردند، اما كم كم به جمع آنان ایرانیان دانشمند، مجرب و زباندان نیز پیوستند۱۶ سخن كوتاه: دارالفنون در زمانی اندك كعبه مقصود جوانان دانش پژوه ایرانی شد ودر فضای فكری جامعه آن روز تحولی شگرف پدید آورد.

در اینجا باید از مدارس دیگری یاد كرد كه بنیانگذاران و اداره كنندگان آنها خارجیان و برخی از آنها حتی پیش از دارالفنون تأسیس شده بودند.۱۷ شك نیست كه وجود این مدارس، كه در آنها فراگرفتن دست كم یك زبان خارجی ضروری بود، شاگردان را نه تنها با علوم جدید، بلكه با تمدن اروپایی آشنا می كرد.

ما تاكنون از عواملی نام بردیم كه در ایجاد دگرگونی های اجتماعی در دوران قاجار تأثیر داشته اند. تاكنون از عواملی یاد می كنیم كه در پدید آمدن تحولات ادبی و بویژه نثر جدید فارسی مؤثر بوده اند. یكی از این عوامل مطبوعات است.

مطبوعات این دوره را می توان به طور كلی به دو دسته مهم بخش كرد:

الف) نشریاتی كه جبنه اجتماعی ـ ادبی داشتند و

ب) آنهایی كه به چاپ آثار ادبی می پرداختند.

از جمله نشریات گروه نخست باید در درچه اول از روزنامه «صور اسرافیل» (تاریخ انتشار: ۱۳۲۵ هـ.ق) یاد كرد كه اگرچه در آن بیشتر مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح می گردید، اما به سبب قطعاتی كه در آن با عنوان «چرند و پرند» چاپ می شد و به دلیل تأثیری كه این نوشته ها بر شیوه نثرنویسی امروز ایران گذشته است، باید مورد بررسی قرار گیرد.۱۸ ما در این باره بعداً سخن خواهیم گفت.

مجله «كاوه» نیز كه در ۱۳۳۴ هـ.ق در برلین منتشر شد، سبكی شبیه به «صور اسرافیل» داشت و شماره مقالات اجتماعی و تاریخی آن بر نوشته های ادبی فزونی داشت؛ منتها عمر مجله «كاوه» نیز طولانی نبود و چاپ آن پس از دوره ای كوتاه متوقف شد. اما این نشریه یك بار دیگر نیز به سال ۱۳۳۸ هـ.ق انتشار یافت. تجدید حیات «كاوه» با تغییر روش و گرایش آن به وسی ادبیات توأم بود. داستان معروف «فارسی شكر است» (جمال زاده) ابتدا در شمار دوم همین مجله، در ژانویه ۱۹۲۱ میلادی به چاپ رسید.

از جمله نشریاتی كه در واپسین سال های عمر حكومت قاجار منتشر می شد و بیشتر جنبه ادبی داشت باید در درجه نخست از «بهار»، «دانشكده» و «ارمغان» نام برد. مؤسس مجله «بهار» میرزا یوسف اعتصام الملك بود كه مردی دانشمند، نویسنده ای چیره دست و مترجمی توانا بود. او به زبان های عربی، تركی استانبولی، و فرانسه تسلط داشت، تمام زندگی خود را صرف ترجمه آثار بزرگ ادبی و انتشار آنها كرد. از كتاب هایی كه وی به فارسی برگردانده است می توان «بینوایان» ویكتور هوگو و آثاری از ژول ورن، فلاماریون، والتر اسكات و لئوپاردی نام برد.

---