تقسیمات قرآن

شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آن ها,ازطریق شناخت سوره های مكی از مدنی است انسان پیوسته در این جست و جوست تا هر حادثه تاریخی را بشناسد

●سوره‏های مكی و مدنی و فواید شناخت آن‏ها

یكی از مسایل مهم علوم قرآنی،مساله شناخت‏سوره‏های مكی و مدنی است.

تشخیص آن‏ها به دلایل ذیل ضروری است:

۱- شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آن‏ها،ازطریق شناخت ‏سوره‏های مكی از مدنی است.انسان پیوسته در این جست و جوست‏تا هر حادثه تاریخی را بشناسد،در چه زمانی و در كجا اتفاق افتاده،عوامل و اسباب‏پدید آورنده آن چه بوده است.بدین طریق دانستن سوره‏ها و آیه‏های مكی وتشخیص آن‏ها از آیه‏ها و سوره‏های مدنی از اهمیت‏به سزایی در فهم تاریخ تشریعات اسلامی برخوردار است.

۲- فهم محتوای آیه در استدلال‏های فقهی و استنباط احكام نقش اساسی دارد.

چه بسا آیه‏ای به ظاهر مشتمل بر حكم شرعی است،ولی چون در مكه نازل شده وهنگام نزول،هنوز آن حكم تشریع نشده بود،باید یا راه تاویل را پیش گرفت‏یابه گونه دیگر تفسیر كرد.مثلا مساله تكلیف كافران به فروع احكام شرعی مورد بحث‏فقهاست و بیش‏تر فقها،آنان را در حال كفر،مكلف به فروع نمی‏دانند.و در این‏زمینه دلایل و روایات فراوانی در اختیار دارند،ولی گروه مخالف(كسانی كه كافران‏را در حال كفر مكلف به فروع می‏دانند)به آیه هفت‏سوره فصلت تمسك جسته‏اند.

آن جا كه مشركان را به دلیل انجام ندادن فریضه زكات مورد نكوهش قرار داده است.

غافل از این كه سوره فصلت مكی و فریضه زكات در مدینه تشریع شده است.یعنی‏هنگام نزول آیه یاد شده،زكات حتی بر مسلمانان هم واجب نبوده است،پس‏چگونه مشركان را مورد عتاب قرار می‏دهد؟این آیه دو تاویل دارد:

اول،مقصود از زكات در این جا تنها پرداخت صدقات بوده است كه مشركان ازآن محرومند،زیرا شرط صحت صدقه قصد قربت است كه كافران از انجام آن‏عاجزند.

دوم،مقصود محرومیت از ادای زكات است و آن بدان جهت است كه كفر مانع‏آنان شده است و اگر ایمان داشتند،از این فیض محروم نبودند .

۳- در استدلالات كلامی،آیات مورد استناد-مخصوصا آیاتی كه درباره فضایل‏اهل بیت نازل شده-بیش‏تر مدنی است،چون این مباحث در مدینه مطرح‏بوده است.برخی آن سوره‏ها یا آیات را مكی دانسته‏اند كه در آن صورت نمی‏تواندمدرك استدلال قرار گیرد.بنابر این شناخت دقیق مكی و مدنی بودن سوره‏ها و آیات‏یكی از ضروریات علم كلامی در مبحث امامت است.مثلا برخی تمام سوره دهر رامكی دانسته‏اند و گروهی مدنی و بعضی جز آیه فاصبر لحكم ربك و لا تطع منهم آثمااو كفورا همه را مدنی دانسته‏اند.دیگران هم از ابتدای سوره تا آیه ۲۲ را مدنی وبقیه را مكی دانسته‏اند.اختلاف درباره این سوره بسیار است،ولی ما آن را تمامامدنی می‏دانیم.

درباره شان نزول آیه‏های: «یوفون بالنذر و یخافون یوما كان شره مستطیرا،و یطعمون‏الطعام علی حبه مسكینا و یتیما و اسیرا،انما نطعمكم لوجه الله لا نرید منكم جزاء و لاشكورا،انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا.فوقاهم الله شر ذلك الیوم و لقاهم نضرهٔ وسرورا،و جزاهم بما صبروا جنهٔ و حریرا... .گفته‏اند كه حسنین بیمار شده بودند.پیامبرگرامی و گروهی از بزرگان عرب به عیادت آنان آمدند و به مولی امیر مؤمنان‏پیش نهاد كردند:چنان چه برای شفای فرزندانت نذر كنی خداوند شفای عاجل‏مرحمت‏خواهد فرمود.حضرت این پیش نهاد را پذیرفت و سه روز روزه نذر كرد.

آن گاه كه حسنین شفا یافتند در صدد ادای نذر بر آمد.قرص‏های نانی برای افطارتهیه كرد،روز اول هنگام افطار مسكینی در خانه را زد و تقاضای كمك كرد.حضرت‏نان‏های تهیه شده را به او داد.روز دوم نیز یتیمی آمد و نان تهیه شده را دریافت كرد.

روز سوم اسیری آمد و نان‏ها به او داده شد.

حضرت در این سه روز خود با اندك نان خشك و كمی آب افطار كرد.طبرسی‏در این زمینه روایات بسیاری از طرق اهل سنت و اهل بیت عصمت علیهم السلام گرد آورده وتقریبا آن‏ها را مورد اتفاق اهل تفسیر دانسته است.آن‏گاه برای اثبات مدنی بودن‏تمام سوره،روایات ترتیب نزول را-كه سوره دهر جزء سوره‏های مدنی به شمار رفته-با سندهای معتبر آورده است .ولی كسانی مانند عبد الله بن زبیر كه مایل نبودند این‏فضیلت‏به اهل بیت علیهم السلام اختصاص یابد اصرار داشتند كه این سوره را كاملا مكی‏معرفی كنند .غافل از آن كه در مكه اسیری وجود نداشت.مجاهد و قتاده از تابعین‏تصریح كرده‏اند كه سوره دهر تماما مدنی است،ولی دیگران تفصیل قایل شده‏اند .

سید قطب،از نویسندگان معاصر به قرینه سیاق،سوره را مكی دانسته است .

۴- بسیاری از مسایل قرآنی،تنها از طریق مكی و مدنی بودن سوره یا آیه‏ها،حل‏و فصل می‏شود.مثلا در مساله نسخ قرآن به قرآن برخی راه افراط پیموده‏اند و بیش‏از دویست و بیست آیه را منسوخ معرفی كرده‏اند.در صورتی كه چنین عدد بزرگی‏نمی‏تواند صحت داشته باشد و با واقعیت‏سازگار نیست و گروهی راه تفریط درپیش گرفته‏اند اصلا قرآن را غیر قابل نسخ می‏دانند-به ویژه نسخ قرآن به قرآن،زیراشرط تحقق نسخ،تنافی میان دو آیه است كه این گونه تنافی با نفی اختلاف در آیه و لو كان من عند غیر الله منافات دارد .و دسته‏ای حد وسطرا برگزیده و اصل نسخ را پذیرفته‏اند و در كمیت آیات نسخ شده اعتدال را رعایت‏كرده‏اند.از جمله آیاتی كه افراطیون آن را منسوخ می‏دانند،آیه فما استمتعتم به منهن‏فآتوهن اجورهن...» است كه درباره ازدواج موقت نازل شده است،كه ناسخ آن راطبق گفته امام شافعی محمد بن ادریس-آیه «و الذین هم لفروجهم حافظون، الا علی‏ازواجهم او ما ملكت ایمانهم فانهم غیر ملومین،فمن ابتغی وراء ذلك فاولئك هم العادون‏» دانسته‏اند.

نظر مذكور را به دو دلیل نمی‏توان پذیرفت:اولا،زنی كه با عقد متعه گرفته‏می‏شود زوجه است،گر چه احكام او با زوجه دایمی كمی تفاوت دارد.ثانیا،آیه‏ای‏را كه ناسخ فرض كرده‏اند در سوره مؤمنون است كه تماما مكی است و كسی این آیه‏را استثناء نكرده است.در صورتی كه معمولا باید ناسخ پس از منسوخ باشد.مطلب‏فوق را استاد زرقانی نیز یاد آور شده است .

●معیار و ملاك تشخیص سوره‏های مكی و مدنی

طبق آماری كه از روایات ترتیب نزول به دست می‏آید،۸۶ سوره مكی و ۲۸سوره مدنی است كه در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:

۱- معیار زمان:بیش‏تر مفسرین معتقدند كه معیار مكی یا مدنی بودن هجرت‏پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از مكه به مدینه است. هر سوره‏ای كه پیش از هجرت نازل شده مكی‏و هر سوره‏ای كه پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می‏رود،خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتی در مكه در سفر حج‏یا عمره یا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنی محسوب می‏شود.ملاك هجرت نیزداخل شدن به مدینه است.بنابر این آیاتی كه پس از هجرت از مكه و پیش از ورودبه مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مكی محسوب می‏شود.مثلا آیه ان الذی‏فرض علیك القرآن لرادك الی معاد... بر اساس این تعریف و ملاك كه پس از خروج ازمكه در راه بر پیامبر نازل شده،مكی است.

۲- معیار مكان:هر چه در شهر مكه و پیرامون آن نازل شده مكی است.و هر چه‏در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن‏نازل شده باشد.پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مكی است و نه‏مدنی.در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است كه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

«انزل فی ثلاثهٔ امكنهٔ:مكهٔ و المدینهٔ و الشام‏»كه طبق گفته ابن كثیر،مقصود از شام‏تبوك است .

۳- معیار خطاب:هر سوره‏ای كه در آن،خطاب به مشركان می‏باشد مكی و هرسوره‏ای كه در آن خطاب به مؤمنان می‏باشد،مدنی است.در این زمینه ازعبد الله بن مسعود حدیثی آورده‏اند كه گفته است:«هر سوره كه یا ایها الناس در آن‏به كار رفته باشد،مكی است و هر سوره كه یا ایها الذین آمنوا در آن به كار رفته باشدمدنی است‏» ،زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مكه با مشركان. البته درسوره‏های مدنی مانند سوره بقره، یا ایها الناس به كار رفته كه كلیت این معیار راخدشه‏دار می‏كند.

برای تشخیص سوره‏های مكی و مدنی،ملاك‏هایی را مشخص كرده‏اند كه هریك به تنهایی نمی‏تواند ملاك جامع و مانع باشد.بلكه این ملاك‏ها روی هم رفته تاحدودی تعیین كننده است.به طور كلی ملاك‏ها و علایم برای تشخیص،عبارت‏است از:۱)نص و خبر،۲) علایم صوری و ظاهری،۳)علایم محتوایی و معنوی.

علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری(متوفای ۷۳۲)می‏گوید:«برای‏شناخت مكی و مدنی دو راه وجود دارد: سماعی،كه از راه نقل و روایت‏به دست‏می‏آید.قیاسی،كه از روی ضابطه تشخیص داده می‏شود».آن گونه كه علقمهٔ بن قیس(متوفای ۶۲)از عبد الله بن مسعود روایت كرده است:«هر سوره‏ای كه در آن یا ایهاالناس آمده باشد یا لفظ‏«كلا»استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطع‏باشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سوره رعد كه بنا بر قولی مدنی است-یادر آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد-جز سوره‏های طولانی-یا سوره‏ای كه در آن‏سر گذشت انبیای سلف و امت‏های گذشته آمده باشد مكی است،و هر سوره‏ای كه‏در آن از فریضه و تكالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد،مدنی است‏» .

برخی خصوصیات دیگری برای شناخت‏سوره‏های مكی و مدنی ذكر كرده‏اندكه عبارت است از:

۱- كوتاهی آیات درون یك سوره و نیز كوتاهی سوره،نوعا مكی بودن آن رامی‏رساند.و بلندی آیه‏های یك سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن راثابت می‏كند.

۲- لحن تند و شدید سوره بیش‏تر با اهل مكه است كه اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بوده‏اند،ولی لحن ملایم و خفیف، مدنی بودن سوره رامی‏رساند كه بیش‏تر خطاب به مؤمنین است.

۳- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی‏های‏سوره‏های مكی است.و در سوره‏های مدنی بیش‏تر از تفاصیل احكام و بیان‏شریعت اسلام سخن گفته شده است.

۴- دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رای و سلامت عقیده و ترك‏لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشركان و ناچیز شمردن اندیشه‏های‏تهی و بی‏اساس آنان،از خصایص سوره‏های مكی به شمار می‏رود.در حالی كه‏برخورد با اهل كتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افكار و اندیشه‏ها و نیزمبارزه با منافقین و ذكر خصایص و صفات آنان از ویژگی‏های سوره‏های مدنی است.

۵- غالبا خطاب‏ها با عنوان یا ایها الناس... از ویژگی‏های سور مكی است و باعنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سور مدنی است.

البته این ویژگی‏ها هرگز كلیت ندارد،بلكه صرفا درباره برخی از انواع صدق‏می‏كند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نص‏معارضی در میان نباشد،قابل اعتماد است،و موجب قوت احتمال و اطمینان‏می‏شود.در این صورت است كه نتیجه كار برد فقهی و تاریخی و غیره دارد.بنابر این‏ملاك تشخیص مكی و مدنی،یا نقل و خبر است كه اصطلاحا سماعی می‏گویند.یااجتهاد و شواهد ظاهری و صورت جمله بندی و داشتن سجع و وزن و كوتاهی آیات‏و سوره‏هاست‏یا شواهد محتوایی است.بدین معنا كه شكل بیان اصول عقاید واحكام و برخورد با كفار و منافقین نشانه مكی و مدنی بودن سوره است.

محمد هادی معرفت

---