موسیقی معناگرا در لابه لای تاریخ

موسیقی فاخر در لابه لای تاریخ همواره در فراز و فرود بوده است موسیقی فاخر همچون تریبون یا رسانه ای در ادوار تاریخی وسیله ای برای بازتاب اشعار عرفانی, نقالی و شبیه خوانی و در مواردی بازتاب روح حماسی ایفای نقش داشته است این گونه موسیقایی در شرایطی که خلفای بغداد بیشتر موسیقی عامه پسند را ترویج می کردند, اغلب در میان شعرا, ریاضیدانان و دیگر دانشمندان حوزه های فلسفه, نجوم, شیمی و مورد تحلیل قرار گرفته و خود را از گزند فراموشی حفظ کرده است

موسیقی فاخر در لابه‌لای تاریخ همواره در فراز و فرود بوده است؛ موسیقی فاخر همچون تریبون یا رسانه‌ای در ادوار تاریخی وسیله‌ای برای بازتاب اشعار عرفانی، نقالی و شبیه‌خوانی و در مواردی بازتاب روح حماسی ایفای نقش داشته است؛ این‌گونه موسیقایی در شرایطی که خلفای بغداد بیشتر موسیقی عامه‌پسند را ترویج می‌کردند، اغلب در میان شعرا، ریاضیدانان و دیگر دانشمندان حوزه‌های فلسفه، نجوم، شیمی و... مورد تحلیل قرار گرفته و خود را از گزند فراموشی حفظ کرده است.

از موسیقی ایرانی در روزگار آغازین ما چیز چندانی نمی‌دانیم، سوای آنچه از مروج الذهب مسعودی (متوفی در حدود ۳۴۵/ ۹۵۶) فراهم می‌توان آورد که خود از ابن خرداد به (متوفی در حدود ۳۰۰/ ۹۱۲) نقل می‌کند.

همانگونه که دیدیم ایران و عربستان در امور مربوط به موسیقی از یکدیگر وام فراوان گرفته‌اند و می‌دانیم که به روزگار ابراهیم موصلی هر دو موسیقی ایرانی و عربی را در ری آموزش می‌دادند و مسلم‌تر از همه،‌ اینکه شماری چند نویسنده درخشان در زمینه موسیقی در بغداد می‌زیستند که همگی ایرانی‌تبار بودند، از جمله سرخسی (متوفی به سال ۲۸۶/ ۸۹۹) و عبیدالله بن عبدالله بن طاهر (متوفی به سال ۳۰۰/ ۹۱۳) و زکریای رازی (متوفی به سال ۳۱۳/ ۹۲۵) یکی از آوازخوانان بلندآوازه طاهریان راتبه نیشابوری بود؛ رودکی مشهور نیز ـ که در حمایت نصر دوم سامانی (نصربن احمد) (متوفی در حدود ۳۳۱/ ۹۴۲) روزگار می‌گذراند ـ عود و چنگ می‌نواخت و آواز خوش می‌خواند و شعر نیکو می‌گفت. بسیاری از شاعران آن دوره در تحلیل موسیقی اشعاری سروده‌اند، از جمله معماری جرجانی و دقیقی طوسی.

موسیقی ایرانی در همه جا نفوذ کرده بود و نفوذ ترکمانان نیز محسوس بود. مأموران ویژه خلیفه در بغداد و نیز در جاهای دیگر از مردان ترکمن‌تبار تشکیل می‌شدند و اینان بر بسیاری امور فرمان می‌راندند.

در چنین اوضاعی البته مسلم است که موسیقی ترکمنی و بخصوص سازهای ترکمنی، با استقبال فراوان روبه‌رو می‌شود. سازی عود مانند مورد علاقه آنان بود که «رود» نامیده می‌شد و خلیص بن احوص سمرقندی به سال ۳۰۶/ ۹۱۸ سازی بزرگ در مایه عود اختراع کرده بود که «شاهرود» خوانده می‌شد و اینک در نواحی عراق و سوریه و مصر رواج کامل یافته بود. در مصر به روزگار ملوک بنی طولون و آل اخشید در قرون سوم/ نهم و چهارم/ دهم، نفوذ ترکمن با شدت و حدت تمام گسترش یافت و موسیقی مطلوب همگان شد.

ابن خلکان صوت خوش ابن طولون را هنگام تلاوت قرآن ستایش می‌کند، هنر موسیقی در روزگار ملوک بعدی به مرتبتی بسیار والاتر ارتقا یافت. مسعودی تصویری از منظره‌ای روح‌انگیز در کاخی در کنار رود نیل به سال ۳۳۰/ ۹۴۰ ترسیم می‌کند که در آن «بانگ و آواز همه فضا را یکسره فراگرفته است.» کافور (متوفی به سال ۳۵۷/ ۹۶۸) نیز تحلیلگر موسیقی بود و نسبت به استادانش در این فن گشاده‌دستی بسیار بروز می‌داد.

براستی موسیقی اسلامی چه بود که صوت دامنگیرش همه گوش‌ها را، از بخارا در شرق تا قرطبه در غرب مسحور کرده بود؟ گفتن ندارد که در ناحیه‌ای بدین پهناوری هم تفاوت‌های زبانی فراوان بود و هم اختلافات بنیادین در زمینه ذوق. با این همه، اسلام به دلیل بینش جهانشمولش توانسته بود برخی از این گوناگونی‌ها را از میان بردارد. در موسیقی همه این نواحی گام رایج اساساً گام فیثاغوری بود، آنگونه که بزودی خواهیم دید.

نوع برجسته آواز قصیده بود که در لابه‌لای آن آوازخوان می‌توانست آهنگ هر بیتی را با تحاسین (=آرایه‌های) بی‌شمار زینت بخشد. قطعه قدمت و اصالتی کمتر از قصیده داشت. گو آنکه نزد عامه بیشتر رایج‌بود.

افزون بر اینها آوازهای عامیانه از نوع «موال» نیز بود و خلیفه به آوازهای ساده عامه‌پسند لذت علاقه داشت. سازهای همراهی‌کننده عموماً عود یا طنبور یا قصابه (=فلوت) و یا زمر بود که تنها آهنگ آواز را می‌نواخت و در همان حال دایره زندگی و یا طبق هم بود که ضرب لازم را همراه آواز می‌کرد.

قطعات سازی (=بدون آواز) هم اجرا می‌کردند که از آنها به عنوان میان پرده، بین دو قطعه آوازی، بهره می‌گرفتند و چون این دو نوع موسیقی را با هم اجرا می‌کردند، بدان «نوبه» می‌گفتند. گرچه گه‌گاه می‌خوانیم که در این یا آن مراسم درباری صد خنیاگر یا حتی بیشتر شرکت داشته‌اند، با این همه، چنین چیزها به رخدادها و موقعیت‌های بخصوص درباری محدود می‌شد و نمونه اعلای پرداختن به موسیقی به روزگار عباسیان همان چیزی بود که اروپاییان به نام « موسیقی مجلسی» از آن یاد می‌کنند.

دو ساز دیگر هم بود که هر یک استعمال مستقل خود را داشت، یکی به نام قانون و دیگری رباب. قانون‌ سازی مخصوص تکنوازی بود و رباب مخصوص همراهی کردن با اشعار شاعران و رسم اخیر ریشه در روزگار جاهلیت داشت.

از آنجا که عربی هنوز هم زبان طبقات ایرانی بود، انسان می‌تواند تصور کند که حتی تا قرن چهارم/ نهم، یعنی تا روزگار صفاریان و سامانیان، هم نخبه‌های شعر و آواز عربی در سرزمین‌های ایرانی شنونده و خواهان فراوان داشته است. ایرانیان از قصاید دور و دراز عربی کمتر لذت می‌بردند؛ این است که غزل را ابداع کردند که شعری منحصراً عاشقانه است و رباعی را که نوعی از آن، به نام ترانه رباعی= [ترانه؟ چهارپاره؟] برای اجرای با موسیقی بسیار سازگار است.

مقام‌های موسیقایی ایرانی در انواع دستگاه‌های مختلف به لحاظ شماره بسیار بیشتر از مقام‌های عربی بودند و همگی نیز نام‌های خیال‌انگیز کهن‌شان را، نظیر عشاق و اصفهان و سلمکی و مانند اینها، حفظ کرده بودند؛ گو آنکه بیشتر آن مقام‌ها به لحاظ گام با مقام‌های موسوم به «اسابیع» عربی قرابت داشتند. سازهای مطلوب ایرانیان چنگ بود و تنبور، بربط، رباب، کمانچه، نی و دایره.

به هر تقدیر قدرت خلافت بغداد چه در سیاست و چه در پهنه فرهنگ – روز به روز تحلیل می‌رفت و در آن میان مرکز فرهنگ اسلامی به مصر فاطمی انتقال می‌یافت. در مصر امیر تمیم، فرزند المعز (متوفی به سال ۳۶۵/ ۹۷۵) شیفته محض موسیقی بود و الظاهر (متوفی به سال ۴۲۷/ ۱۰۳۶) نیز دست کمی از او نداشت و این الظاهر ثروتی افسانه‌ای خرج خنیاگران می‌کرد.

کمی پس از همین ایام بود که ناصرخسرو، جهانگرد ایرانی، در اثر خود از شکوه و جلال دسته‌های موزیک در لشکر فاطمیان سخن به میان آورد.

یکی از مردان مشهور مصر، موسوم به صدفی که به ابن یونس شناخته‌تر است، کتابی در این باره نوشت با عنوان پرتلألو و بهجت زای کتاب العقود السعود فی اوصاف العود. یکی دیگر که مورخی بزرگ موسوم به مسبحی (متوفی به سال ۴۲۰/ ۱۰۲۹) بود، کتاب مختار الاغانی و معانیه را به رشته تألیف درآورد. در اینجا نیز می‌توان فشار ترکمانان را بر موسیقی مصر همچنان احساس نمود و این خود پیام‌آور حضور مردان بی‌شمار از دشت‌های قرقیز در لشکر مصر بود و تازه این همه تنها یک جنبه از آن «مرحله جدید فرهنگ). بود که در مصر آن روزگار آغاز شده بود.