تحریم تنباكو

برخی از نیروهای وابسته به رژیم ناصری بارها به ناصرالدین شاه گفتند كه دیگر نمی توان مردم را مانند گذشته در خواب غفلت گذاشت و باید اصلاحاتی در جامعه انجام شود

تحریم تنباكو قیام سراسری مردم ایران برای لغو قرارداد رژی بود كه بین دولت ایران در زمان ناصرالدین شاه و یك شركت انگلیسی به مالكیت ماژور تالبوت بسته شد و بر پایه‌ی آن تولید و خرید و فروش توتون و تنباكو برای ۵۰ سال در انحصار آن شركت بود. اما با مخالفت بازرگانان، مردم و علمای دینی، به ویژه‌ی فتوای میرزای شیرازی، سرانجام قرارداد پیش از زمان اجرای رسمی در ۲۵ جمادی الثانی ۱۳۰۹ قمری( ۶ بهمن ۱۲۷۰ خورشیدی/۲۶ ژانویه‌ی ۱۸۹۲ میلادی) لغو شد. هر چند دولت ایران مجبور به دادن قرامت سنگین به شركت انگلیسی شد كه قرض‌های سنگین و خسارت‌های زیادی به همراه داشت، این قیام را سرآغازی برای انقلاب مشروطه می‌دانند.

● پیش‌زمینه

از در نیمه‌ی دوم سده‌ی نوزدهم میلادی كشورهای اروپایی به پیشرفت‌های بسیار شگفتی دست یافتند و آرام آرام مردمان كشورهای دیگر نیز از آن پیشرفت‌ها آگاهی پیدا كردند. برخی از نیروهای وابسته به رژیم ناصری بارها به ناصرالدین شاه گفتند كه دیگر نمی‌توان مردم را مانند گذشته در خواب غفلت گذاشت و باید اصلاحاتی در جامعه انجام شود. شاه خود نیز هربار كه به سفر اروپا می‌رفت نیاز به دگرگونی در جامعه ایران را احساس می كرد اما خوب می دانست كه هرگونه دگرگونی در اداره كشور دگرگونی‌های فرهنگی را نیز در پی دارد. این بود كه مانع هرگونه اصلاحی می‌شد و حتی خودش برای مدتی بر كتاب‌های تازه چاپ شده نظارت می‌كرد و اگر آن‌ها را مناسب نمی‌دید فرمان توقیف آن‌ها را صادر می‌كرد.

● قرارداد رژی

در دوران صدارت امین السلطان امتیازات مهمی به بیگانگان داده شد كه مهم‌ترین آن‌ها عبارت بودند از

۱) امتیاز انحصاری تنباكو

۲) فرمان آزادی كشتیرانی در رود كارون به سود انگلیسی‌ها در سال ۱۳۰۶ قمری

۳) امتیاز بانك شاهنشاهی

۴) امتیاز لاتاری ۱۳۰۶۶ قمری و امتیازهای بسیار دیگری نیز به روس‌ها داده شد. اما آنچه كه موجب پدید آمدن فتوای تحریم تنباكو شد امتیاز انحصاری خرید و فروش تنباكوی ایران در بازار داخلی و بین المللی بود. این قرارداد، كه به امتیاز رژی مشهور شد، به سود ماژور تالبوت بسته شد كه بی‌درنگ به تهران آمد و در سفارت انگلستان مسكن گزید. تالبوت تعهد كرده بود كه پیش از اجرای این قرارداد چهل هزار لیره برای شاه و امین السلطان بفرستد، زیرا كه این قرارداد پنجاه ساله بود و منافع بسیار برای تالبوت داشت. ناصرالدین شاه آنچنان خوشحال بود كه به مجرد بازگشت از اروپا فرمانی به این گونه صادر كرد:

"خرید و فروش و ساختن در داخل و خارج كل توتون و تنباكو را كه در ممالك محروسه ایران به عمل آورده می‌شود تا انقضای مدت پنجاه سال از تاریخ امضای این انحصار به ماژور تالبوت و شركای خودشان واگذاری می‌فرماییم."

در ایران آن روز یك پنجم مردم در كار خرید و فروش و كشت تنباكو و توتون بودند و سالی ۴۳۵ تن به تركیه و هند و افغانستان صادر می‌شد و لذا سود شركت انگلیسی را به سالی پانصدهزار لیره تخمین می‌زدند. از جمله، احمد كسروی در كتاب تاریخ مشروطه ایران درباره این قرارداد شوم می‌نویسد: "این امتیاز، ایران را بسیار زیانمند بود، زیرا فروش همگی توتون و تنباكوی كشور، چه در درون و چه در بیرون به یك تن انگلیسی سپرده می‌شد. در برابر آن كه سالانه پانزده هزار لیره به دولت بپردازد و از سود ویژه چهار یك دولت را باشد. درحالی كه در عثمانی كه توتون و تنباكویش كمتر از ایران باشد، تنها فروش در درون كشور به یك كمپانی واگذار شده بود در برابر آن كه سالانه هفتصد هزار لیره به دولت عثمانی بپردازد و از سود نیز پنج یك دولت را باشد. ببینید جدایی تفاوت تا به كجاست... مردم این حساب را نمی دانستند ولی از آن كه بیگانگان پا به درون كشور می گشایند بیمناك بودند"

● فتوای میرزای شیرازی

مبارزه مردم ایران برضد قرارداد رژی از رمضان سال ۱۳۰۸ قمری از تهران آغاز شد و به تدریج به شهرهای بزرگ ایران رسید. در شیراز حاج سیدعلی اكبر فال اسیری، در تبریز جوادآقا مجتهد تبریزی، در اصفهان آقا نجفی و در تهران حاج میرزاحسن مجتهد آشتیانی رهبری قیام مردمی برضد امتیاز انحصار تنباكو را برعهده گرفتند. در این دوره حساس بود كه فتوای تاریخی میرزای شیرازی مرجع تقلید شیعیان مقیم نجف به تهران رسید. میرزاحسن در سال ۱۲۳۰ قمری در شیراز متولد شد وی برای ادامه تحصیل به اصفهان مهاجرت كرد و تحصیلات مقدماتی را درآنجا به اتمام رسانید. علاوه بر آن، علوم فلسفی و حكمت و نجوم را درآنجا آموخت. او برای ادامه تحصیل در سال ۱۲۵۹ قمری به عراق مسافرت نمود در همین سفر، از محضر بزرگانی چون صاحب جواهر و شیخ انصاری استفاده كرد و به زودی در جمع علمای حاضر در نجف به صورت ممتازی ظاهر گشت. پس از وفات شیخ انصاری به سال ۱۲۸۱۱ قمری بزرگان نجف مرجعیت كبرای میرزا را تایید و اعلام نمودند و همین امر بود كه چون فتوای میرزای شیرازی به تهران رسید وحشت و اضطراب درباریان شاه و امین السلطان را فراگرفت.

متن فتوا چنین بود:

"بسم ا... الرحمن الرحیم - الیوم استعمال تنباكو و توتون بای نحوكان در حكم محاربه با امام زمان، عجل الله فرجه، است."

چیزی نگذشت كه این حكم در سراسر ایران منتشر شد. همه مسلمین از این حكم تبعیت كردند. به زودی قلیان‌ها شكسته شد. مردم در یك حركت ملی براساس فتوای دینی جمع شدند و شور و حماسه‌ای بی نظیر را پدید آوردند. این تحریم بیش از همه انگلستان را نگران ساخت زیرا گذشته از ضرر اقتصادی حیثیت و اعتبار آن كشور در همه جهان زیر سوال می‌رفت. كوشش شاه و درباریان برای در هم شكستن نهضت و قیامی كه برضد قرارداد رژی آغاز شده بود بی نتیجه ماند. مبارزه با قرارداد حتی به حرمسرای ناصرالدین شاه هم رسید. میرزا حسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات در خاطرات روز دوم جمادی الاولی ۱۳۰۹ قمری می‌نویسد: "عموی انیس الدوله تفنگدار است. می‌گفت كه فتوایی از جناب میرزا حسن شیرازی كه اعلم و بزرگ مجتهدین است و در سامرا منزل دارد رسیده است در منع استعمال توتون و این فتوا در مسجدشاه و در سایر جاها خواندند. مردم تمام قلیان ها را شكستند."

● قیام مردم در شهرستان‌ها

در دوران سلطنت ناصرالدین شاه چندین بار در شهرهای گوناگون مردم به جان آمده از گرانی نان، به خیابان‌ها ریختند و میان آن‌ها و نیروی‌های دولتی نبردهای سختی در گرفت، اما این نبردها جنبه‌ی سیاسی نداشت و نیروهای دولتی شورش‌ها را خیلی زود سركوب كردند. در این میان مسعود میرزا ظل السلطان، حاكم اصفهان در سركوب وحشیانه قیام‌های مردمی از دیگر والیان شهرها و استان‌ها جلوتر بود. در ماجرای تحریم تنباكو كه مبارزه با حكومت سركوبگر جنبه سیاسی پیدا كرده بود نیز باز هم ظل السلطان در سركوب آن خشونت بیشتری نشان داد. سربازان او به مردم هجوم بردند و تظاهرات را سركوب كردند. روز دیگر، ظل السلطان در نامه‌ای كه خطاب به بازرگانان اصفهان، كه به پیروی از علما خرید و فروش تنباكو را متوقف كرده بودند، نوشت:

"شما سزاوارید كه احضار شوید و به كیفر گستاخی خود برسید. یعنی مثلا پایتان به فلك بسته شود و حق این است كه شما را گردن بزنند تا دیگر احدی قادر نباشد در امور دولتی بگوید چرا یا برای چه. ولی این دفعه به لحاظ احترامی كه برای امام جمعه كه حامل نامه است قائلیم اغماض كردیم به این شرط كه دست از چنین گستاخی‌ها و مخالفت با اوامر دولت بردارید. اعلیحضرت پادشاه صاحب اختیار اهالی ایران و اموال آنان است و بهتر از هر كسی می‌داند كه مصلحت رعایا در چیست. شما ابدا حق چنین مخالفت‌هایی را ندارید، بدون گستاخی به شغل خودتان بپردازید و كاری به این كارها نداشته باشید."

منبع:

۱. بهشتی سرشت، محسن. نقش علما در سیاست از مشروطه تا انقراض قاجار. تهران: پژوهشكده امام خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰

۲. كرمانی، ناظم الاسلام. تاریخ بیداری ایرانیان. به اهتمام علی اكبر سعیدی سیرجانی. تهران: انتشارات آگاه، ۱۳۶۲

۳. اصفهانی كربلایی، شیخ حسن. تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباكو. به كوشش رسول جعفریان. دفتر نشر الهادی، چاپ اول، بهار ۱۳۷۷

۴. مدرسی، علی. كتاب سده تحریم تنباكو. به كوشش موسی نجفی و رسول جعفریان. تهران: انتشارات امیركبیر، ۱۳۷۳

۵. كسروی،احمد. تاریخ مشروطه ایران، تهران: انتشارات امبركبیر، چاپ چهاردهم ۱۳۶۳

---