جشنواره یی در سایه

اعلام اسامی نمایش های ایرانی شرکت کننده در جشنواره با اعتراض هنرمندان برای حضور یا عدم حضور برخی از گروه ها همراه بود, اما مسوولان اداره کل هنرهای نمایشی ترجیح دادند در برابر این اعتراضات تنها سکوت کنند

جشنواره تئاتر فجر با تمامی نقاط ضعف و قوت خود به پایان رسید اما این دوره هم مانند جشنواره های سال های گذشته در حافظه تاریخی اهالی تئاتر باقی خواهد ماند. اعلام اسامی نمایش های ایرانی شرکت کننده در جشنواره با اعتراض هنرمندان برای حضور یا عدم حضور برخی از گروه ها همراه بود، اما مسوولان اداره کل هنرهای نمایشی ترجیح دادند در برابر این اعتراضات تنها سکوت کنند.

بسیاری از هنرمندان در طول برگزاری جشنواره نسبت به حضور برخی از گروه های خارجی و اجرای ضعیف آنها در جشنواره بین الملل تئاتر فجر که حالا ربع قرن هم از عمر آن می گذرد، اعتراض کردند. هر چند مسوولان اداره کل هنرهای نمایشی در نشست خبری که پس از جشنواره برگزار شد در پاسخ به این اعتراضات عواملی چون وضعیت سیاسی، عدم تمایل گروه ها به تطابق با شرایط فرهنگی ایران و... را دخیل دانستند اما بعضی از هنرمندان تئاتر دلایل ضعف نمایش های خارجی را در عوامل دیگری می دانند.

محمد یعقوبی پای ثابت جشنواره سال های گذشته بود با اینکه نیمه اول سال نمایش «ماه در آب» را روی صحنه برد و اتفاقاً این نمایش یکی از پرتماشاگرترین اجراها بود، به دلیل انتخاب نشدن از سوی هیات گزینش نمایش های جشنواره بیست و پنجم در این دوره حضور نداشت. همین موضوع باعث شد بسیاری از اهالی تئاتر برای اثبات نادرست بودن گزینش گروه های شرکت کننده در جشنواره به «ماه در آب» اشاره کنند. یعقوبی یکی از افرادی بود که در طول برگزاری جشنواره به تماشای نمایش های خارجی می نشست.

او با انتقاد از دعوت گروه هایی نظیر نمایش «در سایه» از فرانسه می گوید؛ «حضور این نمایش در جشنواره من را به این نتیجه می رساند که باز هم برای چندمین بار انتخاب های بی موردی صورت گرفته است. هر بار که جدول اجراهای جشنواره را می بینم، اصلاً تعجب نمی کنم که مناسبات غیرتئاتری باعث انتخاب گروه های خارجی شده است. به نظر من نمایش «در سایه» انتخاب خیلی بدی بود. باید این سوال را پرسید که این انتخاب چه ارتباطی با تئاتر ما داشت؟ می توان گفت نمایش «مرغ دریایی» از روسیه انتخاب بهتری بود. همه ما آن را خوانده ایم و چون با شخصیت ها آشنا هستیم می توانیم با آنها ارتباط برقرار کنیم اما هیچ دلیلی برای انتخاب نمایش «در سایه» پیدا نمی کنم.»

یعقوبی نبود برنامه ریزی در تئاتر را از جمله دلایل انتخاب نادرست گروه های خارجی می داند؛ «دلیل انتخاب های غلط به نبود برنامه ریزی در تئاتر برمی گردد. به طور مثال امسال نمایش «مرگ دستفروش» به کارگردانی نادر برهانی مرند در جشنواره اجرا می شود. اگر مسوولان اداره کل هنرهای نمایشی برنامه ریزی درستی داشتند باید از چند گروه خارجی که «مرگ دستفروش» را روی صحنه برده اند، دعوت می کردند که در جشنواره حضور پیدا کنند. با این وجود مشکل زبان هم برای این نمایش مرتفع می شد و افرادی که این نمایشنامه را نخوانده بودند، می توانستند به تماشای نمایش برهانی بنشینند و در این حالت چند اجرای مختلف از «مرگ دستفروش» در جشنواره داشتیم که می توانست کمک بیشتری به ارتباطات فرهنگی و آموزشی ما با دیگر کشورها کند.»

کارگردان «تنها راه ممکن» معتقد است انتخاب های بدون برنامه و خط مشی اصولی از صلاحیت کافی نداشتن مسوولان هیات انتخاب ناشی شده و باعث صرف هزینه های بیهوده برای دعوت از میهمانان خارجی می شود. یعقوبی می گوید؛ «بعید می دانم در گزینش گروه های خارجی مساله هزینه کردن برای این گروه ها مطرح باشد. هنوز هم بسیاری از تئاتری ها از نمایش «ریچارد دوم» به کارگردانی کلاوس پیمان که در تالار وحدت روی صحنه رفت به عنوان یکی از بهترین نمایش های خارجی جشنواره های گذشته یاد می کنند.

انتخاب های بدون برنامه و غلط به این دلیل صورت می گیرد که مسوولان هیات انتخاب، صلاحیت کافی برای این کار ندارند. به جای اینکه دو نمایش از «چولی» در جشنواره حضور داشته باشد، می توان از نمایش های بهتری در جشنواره دعوت کرد. موضوع اصلی برای ما کیفیت است نه کمیت. حضور یک تا دو نمایش خیلی خوب بهتر از حضور چندین نمایش سطح پایین است. من با دیدن نمایش های خارجی امسال احساس کردم که باز هم از اعتماد مخاطبان سوءاستفاده شده است.»

دو سال است که سهراب سلیمی نمایشنامه هایی از «اریک امانوئل اشمیت» نمایشنامه نویس بزرگ آلمانی را روی صحنه می برد. او سال گذشته نمایش «خرده جنایت های زن و شوهری» را اجرا کرد. با وجود اینکه این نمایش یکی از نمایش های برتر از نگاه اهالی تئاتر و تماشاگران بود فرصت حضور در جشنواره را پیدا نکرد اما امسال نمایش «نوای اسرارآمیز» که برای اولین بار در ایران ترجمه و اجرا می شد به کارگردانی سلیمی در دو روز اول جشنواره به نمایش درآمد. سلیمی امسال به تماشای تمامی نمایش های بخش بین الملل به جز «کوری» از ایتالیا که پس از جشنواره هم روی صحنه می رود، نشسته است.

او نمایش های خارجی شرکت کننده در جشنواره را فاقد ارزش های تکنیکی و هنری می داند و می گوید؛ «در مجموع انتظاری که ما هنرمندان تئاتر، از بخش بین الملل جشنواره داشتیم برآورده نشد. من علاقه مندم وقتی به تماشای یک نمایش خارجی می نشینم، آن نمایش من را وادار به تفکر و تعمق کند و مطالب جدیدی از لحاظ کارگردانی، بازیگری و... بیاموزم که به جرات می توانم بگویم نمایش های خارجی چیزی برای عرضه در این موارد نداشتند.»

سلیمی از نمایش های گروه های فرانسه و آلمان به عنوان نمایش های ابتدایی و ضعیف یاد می کند؛ «دو اجرا از فرانسه در جشنواره حضور داشت که بسیار بسیار ابتدایی و ضعیف بودند. نمایش «پیچت، کلون چون و خودم» که در تالار مولوی اجرا شد حتی از نمایش های دانشجویی هم سطح پایین تری داشت و در حد یک کارگاه آموزشی هم نبود. حتی چارچوب های اولیه یک نمایش در این اجرا رعایت نشده بود. دو نمایش «چولی» هم متاسفانه انتظار من را به عنوان مردی که کارهای قبلی او را در جشنواره های گذشته دیده بودم، برآورده نکرد.

نمایش «پینوکیو فاوست» که چند سال پیش در جشنواره اجرا شد از کارهای ارزشمند چولی بود که نمی توانم هیچ مقایسه یی بین آن اجرا و دو نمایش که امسال به جشنواره فجر آورده بود داشته باشم.»

کارگردان «نوای اسرارآمیز» بی اطلاع بودن هیات انتخاب درباره بهترین گروه های نمایش خارجی و وجود محدودیت مالی برای دعوت از گروه های بین المللی را دو عامل موثر در پایین بودن کیفیت نمایش ها می داند؛ «هیات انتخاب یا اطلاع لازم و کافی از اتفاقاتی که در گستره بین المللی رخ می دهد، ندارند یا سطح انتخاب خود را به لحاظ کم هزینه بودن برخی از گروه ها پایین می آورد. تمامی این ها باعث می شود که آنها به دنبال نمایش های ارزان قیمت بروند.»

با این حال سلیمی همچنان امیدوار است که وقتی مسوولان اداره کل هنرهای نمایشی صحبت از جشنواره بین المللی تئاتر فجر می کنند از کارگردانان بنامی که اهالی تئاتر با آنها آشنایی دارند، برای حضور در جشنواره دعوت کنند و هنرمندان تئاتر شاهد حضور هنرمندان توانای عرصه بین الملل در جشنواره باشند. به عقیده سلیمی در غیر این صورت بسیاری از اجراهای ایرانی از توان و پتانسیل بالاتری نسبت به نمایش های خارجی برای حضور در جشنواره برخوردارند.

بهزاد فراهانی تا پیش از برگزاری جشنواره تئاتر فجر، نمایش «دنیای دیوانه، دیوانه، دیوانه» را در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر روی صحنه برده بود. با این وجود اجرای این نمایش قبل از جشنواره به پایان رسید و فراهانی هم یکی از غایبان جشنواره امسال بود.

فراهانی درباره انتخاب آثار خارجی در جشنواره فجر می گوید؛ «انتخاب نمایش های خارجی شرکت کننده در جشنواره فجر بیانگر نیاز تئاتر ما نیست. توان و قدرت فکری کارشناسان هیات انتخاب گروه های خارجی هم در حد نیاز تئاتر امروز ما نیست. باید بهترین گروه های نمایش پنج قاره به ایران دعوت شوند. کشورهای امریکای لاتین، آرژانتین، پرو و حتی آفریقا و هند صاحب گروه های نمایشی فوق العاده خوبی هستند که همیشه از نگاه هیات انتخاب به دور مانده اند. نمایش هایی که در جشنواره به اجرا درمی آیند، نشانی از دستاوردهای تئاتر امروز جهان ندارند. همانطور که فرستادن گروه های ایرانی به خارج با ارتباطات پنهانی صورت می گیرد، آمدن گروه های خارجی هم به ایران همراه با تعجب و حتی غم انگیز است.»

او با انتقاد از حضور گروه هایی مانند گروه چولی که هر سال در جشنواره فجر حضور دارند می گوید؛ «آقای چولی به نوعی سرجهازی جشنواره دهه فجر شده است و حتی کار به جایی رسیده که چولی برای جشنواره تئاتر فجر کار می کند. دو نمایشی که او امسال به ایران آورد، به هیچ عنوان در سطح کارهای قبلی اش نبود. نمایش هایی هم که از فرانسه به اجرا درآمدند مانند شوخی کودکانه بودند که اصلاً ربطی به تئاتر نداشتند. تنها نمایشی که به نظر من در جشنواره از کیفیت بهتری نسبت به سایر نمایش های خارجی برخوردار بود «مرغ دریایی من» به کارگردانی ایوسیف رافلگاز از روسیه بود. این نمایش از نظر بازی، درام نویسی، کار خلاقه و... کیفیت بالایی داشت به خصوص بازیگرانش فوق العاده نیرومند بودند.»

کارگردان «مریم و مردآویج» افزایش ارتباطات سیاسی ایران با کشورهای امریکای لاتین را زمینه ساز آغاز تعاملات فرهنگی می داند و معتقد است؛ «با روابط خوبی که در حال حاضر ایران با کشورهای امریکای لاتین دارد می توان از گروه های نمایشی این کشورها دعوت کرد تا به ایران بیایند. به طور مثال گروه هایی از کوبا، پرو و... می توانند در جشنواره حضور داشته باشند. کشورهای آسیایی نظیر هندوستان، چین و... پتانسیل بالایی در تئاتر دارند و ما افراد صاحبنظری مانند بهرام بیضایی داریم که کاملاً با نمایش های کشورهای مختلف آسیا آشنایی دارند و می توانند به نقد و تجزیه و تحلیل آنها بپردازند.»

کوروش نریمانی امسال با نمایش «شوایک» به عنوان نویسنده و کارگردان در جشنواره فجر حضور دارد. این نمایش پیش از برگزاری جشنواره در تالار قشقایی روی صحنه بود که اجرای آن دو روز قبل از جشنواره به پایان رسید.

«شوایک» در هشتمین روز جشنواره در دو سانس روی صحنه رفت و روز افتتاحیه جشنواره تئاتر فجر هم اجرای خود را دوباره در تالار قشقایی پی گرفت. نریمانی با تاکید بر اینکه به مشکلات بر سر راه انتخاب نمایش های خارجی کاملاً آگاه است و با محدودیت های فرهنگی و هنری برای انتخاب این آثار آشنا است می گوید؛ «متاسفانه بعضی از نمایش های خارجی فوق العاده ضعیف تر از نمایش های معمولی ایرانی است و این وضعیت از بی فرهنگی و کارنابلدی هیات انتخاب ناشی می شود. من منتقد وضعیت کنونی هستم.

دعوت از گروه های صاحب نام و جاافتاده تئاتر دنیا کار ساده یی نیست. اما در شرایط کنونی احساس می کنم، کارشناسی دقیقی روی نمایش هایی که به ایران دعوت می شود، صورت نمی گیرد. به طور مثال به عقیده من حتی نام نمایش را هم نمی توان روی «در سایه» که از فرانسه در جشنواره شرکت داشت گذاشت، این نمایش هیچ شباهتی به هیچ یک از فعالیت های تئاتری ارزشمند نداشت و کاملاً روشن است که هزینه یی بی مورد برای دعوت از این گروه شده است. با برخورد با چنین نمایشی این پرسش در ذهن من ایجاد می شود که چه دلایلی برای دعوت از این گروه ها وجود دارد.»

کارگردان «دن کامیلو» یکی از اهداف دعوت از گروه های خارجی و مدیران تئاتری دنیا را تعامل با گروه های ایرانی می داند اما معتقد است که این تعامل در جشنواره فجر به وجود نمی آید؛ «مدیران تئاترهای خارجی باید تمامی نمایش های ایرانی را ببینند و با کارگردانان وارد گفت وگو شوند تا از این طریق در بده بستان های فرهنگی میان ما و گروه های خارجی صورت گیرد، اما در یکی دو سال اخیر این اتفاق رخ نمی دهد و به این بهانه که گروه ها خود باید برای مذاکره اقدام کنند، چگونگی برقراری این ارتباط برای آنان توضیح داده نمی شود.»

نریمانی معرفی نشدن گروه های خارجی، مدیران و مترجمان آنها به اهالی تئاتر را یکی از مشکلات خود برای برقراری ارتباط عنوان می کند؛ «ما اعضای گروه های خارجی را حتی به چهره هم نمی شناسیم. مترجمان آنها هم به ما معرفی نمی شوند و متاسفانه مترجمان تنها به نیازهای همان گروه ها پاسخ می دهند.

زمانی که به یکی از مدیران گروه ها مراجعه کردم به عینه شاهد بودم که هیچ کس شناخت کافی نسبت به آنها نداشت و حتی راهنمای گروه ها هم نمی دانستند چه کسی مدیر چه فستیوالی است. نوعی درهم ریختگی در این بخش کاملاً مشهود بود. اداره کل هنرهای نمایشی اگر خود را متولی تئاتر می داند بایستی برنامه ریزی دقیق تری برای دعوت از گروه ها و مدیران آنها داشته باشد به گونه یی که تمامی مهمانان خارجی نمایش های جشنواره را ببینند و با تمام کارگردانان وارد گفت وگو شوند اینکه کارگردان ایرانی به دنبال آنها باشد، دور از شأن تئاتر ایران است.»

گلاویژ نادری