تقریر گفتمان سید قطب

در میان متفکران جنبش اصول گرایی و بیداری اسلامی در قرن بیستم, سید قطب, هم از جهت شمار تالیفات و هم از لحاظ عمق و گستره تاثیر گذاری, جایگاهی ویژه دارد شاید بتوان اعدام او را یکی از مهم ترین دلایل رواج اندیشه او و گسترش بیداری اسلامی دانست بسیاری از متفکران سید قطب را بزرگ ترین محرک بیداری اسلامی و رهبر اخوان المسلمین قلمداد کرده اند

سید قطب از پرآوازه ترین چهره های اصول گرایی اسلامی در قرن بیستم است و اندیشه های او مجموعا شاکله گفتمان اصول گرایی اسلامی معاصر را پی ریخته است. اگر چه بعد سیاسی اصول گرایی اسلامی در سه چهار دهه اخیر غلبه یافته، اما از بنیادهای فکری و فلسفی این جریان نمی توان غفلت ورزید و در حقیقت بنیان رویکرد سیاسی این جریان، خاستگاه فلسفی و فکری - دینی آن است.

در این مقاله مهم ترین عناصر و مفاهیم اندیشه سید قطب مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

اصول گرایی اسلامی - که برخی از غربیان می کوشند بین آن و بنیادگرایی مسیحی همگونی ایجاد کنند - صرفا جنبشی سیاسی نبوده است، بلکه دارای خاستگاه های فکری و فلسفی و مذهبی نیز هست. این جنبش، تجدید حیات دین را در تجدید فهم مفاهیم دینی و پویایی بخشیدن به آنها جسته است. اصول گرایی اسلامی مبانی فلسفی تازه ای را طرح کرده که به لحاظ روش شناختی قابل تامل است. پیشگامان و نظریه پردازان اصول گرایی اسلامی مباحث فکری ای که در چند سده اخیر در غرب و شرق مطرح بوده را به طور مستقیم یا غیرمستقیم مورد مناقشه قرار داده اند. اصول گرایی اسلامی موضعی انتقادی در برابر فلسفه ها و ایدئولوژی های سیاسی و فلسفه علم دارد; برای نمونه ادعای فلسفه ها و ایدئولوژه های سیاسی ای که انسان را منبع حقیقت یا او را حقیقت مطلق می دانند، مردود شمرده و با منفعت گرایی به شدت مخالفت شده است. اصول گرایی شیوه ای از زندگی و اندیشه را عرضه می دارد که پیرامون شریعت الهی و طبیعت (فطرت) انسانی می گردد. هدف این جریان تحقق بخشیدن به حاکمیت الهی و ایجاد جوامعی است که مؤلفه های اساسی آن، عدالت، فضیلت و برابری، و مبنای زندگی در آن، قرآن و شریعت است.

در میان متفکران جنبش اصول گرایی و بیداری اسلامی در قرن بیستم، سید قطب، هم از جهت شمار تالیفات و هم از لحاظ عمق و گستره تاثیر گذاری، جایگاهی ویژه دارد. شاید بتوان اعدام او را یکی از مهم ترین دلایل رواج اندیشه او و گسترش بیداری اسلامی دانست. بسیاری از متفکران سید قطب را بزرگ ترین محرک بیداری اسلامی و رهبر اخوان المسلمین قلمداد کرده اند.

سید قطب (۱۹۰۶ - ۱۹۶۶م) در روستایی از شهر اسیوط مصر چشم به جهان گشود. وی پس از مدرسه، تحصیلاتش را در دارالعلوم تحصیلات عالی پی گرفت. در سال ۱۹۲۹ از دارالعلوم فارغ التحصیل شد و آن گاه به معلمی پرداخت. او با استعفا از معلمی در اواخر دهه ۱۹۴۰ وارد حوزه فعالیت های فکری اسلامی شد. سید قطب اخوان المسلمین را تجسم گرایش های پنهانی ای می دید که برخی وجوه آن را در قرائت اندیشه های محمد عبده و رشید رضا دیده بود. وی وارد اخوان المسلمین شد. کتاب های دراسات اسلامیهٔ و العدالهٔ الاجتماعیهٔ فی الاسلام را در سال ۱۹۴۸ منتشر کرد و پس از آن نیز کتاب های متعددی نگاشت. پس از درگیری های سال ۱۹۵۴م بین اخوان المسلمین و رهبران انقلاب مصر، سید قطب و دیگر رهبران اخوان زندانی شدند. پس از آزادی از زندان، دوباره در سال ۱۹۶۵ به زندان افکنده شد و به اتهام توطئه علیه نظام سیاسی حاکم همراه جمعی از دوستانش در سال ۱۹۶۶ اعدام گردید.

● مراحل اندیشه سید قطب

حیات فکری سید قطب را بر اساس رویکردهای ایدئولوژیکش می توان به چهار مرحله تقسیم کرد:

۱) دوره احتمالا الحاد یا حداقل شک و تردید (۳۵ - ۱۹۲۵): خود وی تصریح کرده که ده سال را در الحاد گذرانده است. در این دوره سید قطب بیش ترین آثار ادبی و نقدی اش را نوشته است. وی در نوشته های این دوره بسیاری مباحث را که هیچ ارتباطی با اسلام نداشته مطرح کرده و در جایی به صراحت از ضرورت جدایی بین دین و هنر سخن رانده است. وی در کتاب مهمهٔ الشاعر که در سال ۱۹۳۲ چاپ شده معتقد است شاعر است که می تواند حقیقت و ارزش ها را به بشریت برساند (عرضه کند) و نه پیامبر. (۳) وی خود بعدها در جایی به رسوباتی اشاره می کند که مانع نگاه شفاف و بینش روشن و اصیل او شده بود. (۴) صریح ترین مدرکی که وضعیت فکری او را در این دوره باز می تاباند، مقاله ای است که در هفده مه ۱۹۳۴ در مجله الاهرام نوشت و در آن به صراحت خواهان آن شد که مردم لخت مادرزاد زندگی کنند.

۲) دوره رویکرد سکولار اسلامی (۴۶ - ۱۹۳۵): در این دوره سید قطب هوادار کسانی مانند احمد امین می شود که سعی در اثبات معنویت و روحانیت شرق در مقابل مادیت غرب دارند. منظور از روحانیت، ایمان به جهانی فرای این جهان مادی است. (۵) در این مقطع، وی به اسلام به عنوان بخشی از فرهنگ ملی خود می نگرد، زیرا قرآن قوانین و نظم اجتماعی ای را عرضه می کند که بیشترین تاثیر را بر ذهنیت مصری ها داشته است، اما دین وحدت سیاسی نمی آفریند. در این جاست که سید قطب ناسیونالیسم عربی را به عنوان ایدئولوژی می پذیرد و حتی به اسلام از زاویه «روح عربی ناب » آن می نگرد و محمد صلی الله علیه و آله را «الرجل العربی » می شمارد. (۶) در این دوره، نوشته های سید قطب درباره مسائل اجتماعی، نشان قومی (ناسیونالیستی) و سکولار دارد.

۳) دوره گرایش اسلامی معتدل (۵۶ - ۱۹۴۶): سید قطب در سال ۱۹۴۶ مقاله «مدارس للسخط » را که نخستین مقاله ایدئولوژیک اسلامی اش بود به چاپ رساند و نخستین و عمده ترین کار ایدئولوژیک اسلامی اش یعنی کتاب العدالهٔ الاجتماعیهٔ فی الاسلام را پیش از مسافرت به امریکا (در سال ۱۹۴۸) به پایان برد. (۷) وی در این کتاب با بیانی شدیدا اسلامی، دل مشغول موضوع عدالت اجتماعی است. در این دوره دیدگاه های سید قطب به دیدگاه های اخوان المسلمین نزدیک می شد و خود وی نیز ارتباطاتی با اخوان برقرار می کرد، ولی به این جماعت نپیوست، زیرا می خواست استقلال خود را به عنوان یک متفکر حفظ کند. وی در این مقطع روابط خود با کسانی که رویکرد سکولار قوی تری داشتند را نیز حفظ کرد. پس از بازگشت از ایالات متحده در سال ۱۹۵۱، به نوشتن در موضوعات اسلامی ادامه داد و به اخوان المسلمین پیوست و متفکر اصلی این جریان و نیز سردبیر روزنامه اخوان شد. در سال ۱۹۵۲ با قدرت تمام از «انقلاب افسران آزاد» حمایت کرد و به نظر می رسد که چند ماهی در مجالس سری آنان، جایگاه ویژه ای داشته است; اما زمانی که دریافت «افسران آزاد» آماده تاسیس نظامی اسلامی - که وی در نظر داشت - نیستند، از آنان کناره گرفت و در اکتبر سال ۱۹۵۲ پس از سی سال از شغل خود در وزارت آموزش و پرورش استعفا داد و به دلیل تداوم فعالیت هایش همراه با اخوان المسلمین، از ژانویه تا مارس ۱۹۵۳ و از اکتبر همین سال و بار دیگر پس از ترور نافرجام عبدالناصر همراه گروهی پرشمار از اخوان المسلمین به زندان افتاد. نوشته های سید قطب در این دوره، کتاب معرکهٔ الاسلام و الراسمالیهٔ (حدود سال ۱۹۵۱) و السلام العالمی و الاسلام (۱۹۵۱) است. بسیاری از مقالات وی در نشریات الرسالهٔ و المسلمون، در کتاب نحو مجتمع اسلامی و دراسات اسلامیه به چاپ رسیده است. در این دوره نگارش تفسیر «فی ظلال القرآن » را آغاز می کند.

۴) مرحله رادیکال اسلامی (۶۶ - ۱۹۵۶): سید قطب بیشتر این دوره را در زندان و بیشتر ایام زندان را در بیمارستان زندان گذرانده است. وی در بیمارستان امکان نوشتن را داشته است. پس از آزادی از زندان در سال ۱۹۶۴ که بنا به برخی گزارش ها با وساطت عبدالسلام عارف رئیس جمهور عراق عملی شد، به فعالیت ها و ارتباطات مخفی اش با برخی اعضای اخوان ادامه داد. وی در این سال ها کار نگارش تفسیر فی ظلال القرآن را به پایان برد و چهارده جزئی را که پیش از ایام زندان نوشته بود بازنویسی و تنقیح کرد و در تالیفات اولیه اش نیز تجدید نظر کرد و کتاب های تازه ای از جمله هذا الدین، المستقبل لهذا الدین، خصائص التصور الاسلامی و معالم فی الطریق را نوشت که کتاب اخیر پس از آزادی اش از زندان در سال ۱۹۶۴ منتشر شد. وی در این کتاب، افراطی ترین نظریاتش را که متاثر از ابوالاعلی مودودی بوده مطرح کرده است. در این کتاب، سید قطب به وجود تفاوت بین نظام اجتماعی مبتنی بر پایه دینی و نظام اجتماعی غیردینی تاکید می کند و نظام های حاکم در همه جوامع و از جمله جوامع مسلمان را نظام های جاهلی می خواند و اسلام گرایان را به آمادگی برای برپایی جایگزین انقلابی این نظام های جاهلی فرامی خواند.

در این مقال بر آنیم تا مهم ترین عناصر و مفاهیم گفتمان سید قطب را مرور کنیم. لازم به ذکر است که این دسته بندی مفاهیم، متاثر از دسته بندی دکتر حافظ دیاب در کتاب الخطاب و الاید یولوجیا است و بیشتر با استفاده از مطالب آن کتاب انجام شده است.

● مفاهیم اساسی در گفتمان سید قطب

۱) جاهلیت

سید قطب این مفهوم را تنها به عنوان ریخت فرهنگی دوران پیش از اسلام به کار نمی برد. جاهلیت از دیدگاه سید قطب، تجسم انحراف از اسلام است، چه این انحراف پیش از اسلام انجام شده باشد و چه پس از آن:

ما امروز در جاهلیتی همانند جاهلیت زمان ظهور اسلام یا تاریک تر از آن قرار داریم. هر چه پیرامون ماست، جاهلیت است... انگاره ها و عقاید مردم، عادات و سنت هایشان، منابع فرهنگشان، هنرها و آدابشان، مقررات و قوانینشان، و حتی بسیاری از آنچه که ما فرهنگ اسلامی و منابع اسلامی و فلسفه اسلامی و اندیشه اسلامی به شمار می آوریم... همگی از فرآورده های این جاهلیت است. (۸)

در دیدگاه سید قطب، مفهوم جاهلیت تنها شامل جوامع لیبرال سرمایه داری و کمونیسم نیست، بلکه چندان توسعه می یابد که شامل همه جوامع اسلامی معاصر می شود. او در این باره با صراحت تمام اعلام می کند که جوامعی که خود را مسلمان می دانند ولی مهم ترین خاصیت الوهیت را که حاکمیت است به غیر خدا سپرده اند، به جوامع جاهلی منضم می شوند. و در تعریف جامعه جاهلی می نویسد:

جامعه جاهلی هر جامعه ای است که عبودیت آن به خدا خالص نباشد. تجسم این عبودیت در انگاره اعتقادی و شعایر عبادی... و مقررات قانونی است... با این تعریف دقیق همه جوامعی که امروزه بر روی زمین قراردارند، در دایره جامعه جاهلی قرارمی گیرند. (۹)

۲) حاکمیت

حاکمیت یکی از بنیادی ترین مفاهیم در اندیشه قطب است. به اقتضای «لا اله الا الله » هیچ حاکمیتی جز برای خدا نیست و هیچ شریعتی جز شریعت خدا و هیچ سلطه ای برای کسی برکسی نیست، زیرا هرگونه سلطه از آن خدا است. (۱۰) سید قطب در طرح این ایده و نظریه از ابوالاعلی مودودی نیز متاثر بود که حاکمیت خدا را در مقابل حاکمیت بشر قرار می داد و تکیه به هر منبعی جز خدا را در تنظیم امور جامعه در مقابل توحید می شمرد.

مفهوم حاکمیت الهی در دیدگاه قطب بر دو پایه قراردارد:

الف) عبودیت تنها برای خدا و رهایی از حاکمیت بشر یا سلطه طاغوت هاست که شامل همه نظام های دموکراتیک - سوسیالیست و سکولار می شود;

ب) اجتهاد در اموری از شریعت است که نصی درباره آن در دست نیست. هر چند مشروعیت این اجتهاد نیز منوط به سیادت حاکمیت الهی و عمل به شروط آن است، از این جهت که صاحب آن (مجتهد) قداستی از سنخ قداست قدرت دینی کلیسا که روزگاری در اروپا حاکم بود، کسب نکند.

این حاکمیت، اسلام را هدف خود قرار داده است... اسلام بندگان برای آفریدگار بندگان و رهاندن آنان از عبادت بندگان به عبادت محض خدا که این خود با خارج کردن آنان از سلطه بندگان به لحاظ حاکمیت و قوانین و ارزش ها و سنت ها به سوی سلطه خدا و حاکمیت و شریعت او در همه شؤون زندگی میسر است. (۱۱)

بنابراین واجب است که قدرت سازمان دهنده زندگی شان، همان قدرت سازمان دهنده وجودشان باشد» (۱۲) و باید «زندگی بشر به طور کامل به خدا بازگشت کند و انسان ها در هیچ یک از امور خود و در هیچ بعد از ابعاد زندگی خودسرانه حکم نکنند، بلکه باید به حکم خدا رجوع و از آن پیروی کنند». (۱۳)

حاکمیت خدا در سیادت شریعت او تجسم می یابد که «هر آنچه در شریعت او آمده معطوف به تنظیم زندگی بشر است... و این در اصول اعتقاد و اصول حکمت و اصول اخلاق و اصول رفتار... و نیز اصول معرفت تجسم می یابد». (۱۴) سید قطب با تاکیدی که بر حاکمیت خدا دارد، اصرار می ورزد که به بهانه تعارض شرع با مصلحت بندگان نباید بر شرع (حاکمیت) شورش کرد.

زیرا مصلحت بشر در شرع خدا تضمین شده است... پس اگر روزی انسان ها چنین به نظرشان آمد که مصلحتشان در مخالفت با چیزی است که خدا برایشان تشریع کرده، به وهم افتاده و... کافر شده اند... کسی که ادعا می کند مصلحت - در آنچه که او به نظرش می آید - مخالفت شریعت خداست، نباید پس از آن، آنی هم خود را بر این دین و از اهل این دین بداند. (۱۵)

اگر غیر مؤمن (غیر مسلمان) نیازمند آن است که ما محاسن شرع را بر او آشکار کنیم، مؤمن که نیازمند چنین چیزی نیست، زیرا قبول شرع، خود اسلام و تسلیم است. «کسی که ابتداءا به اسلام رغبت یافته، مساله اش روشن است. او نیاز ندارد که به زیبایی های نظام و برتری آن ترغیبش کنیم... این از بدیهیات ایمان است ». (۱۶)

سید قطب حاکمیت را دارای هفت ویژگی می داند: ربانیت، ثبات، شمول، توازن، مثبت گرایی، واقع باوری و توحید. حقیقت این است که وی بیشتر این ویژگی ها را در ضدیت و مخالفت با تمدن غربی ریخت بندی کرده است; برای مثال «ربانیت » در ضدیت با مکتب های فلسفی انسان گرای غربی است، «ثبات » در مقابل نظریات تکامل، «توازن » در ضدیت با افراط مکتب های فلسفی و تک بعدی نگری آنها، «مثبت گرایی » ضد منفی بافی اتوپیاهای فلاسفه و «واقع باوری » ضد خیال پردازی فیلسوفان و ادیبان. (۱۷)

از بسیاری از سخنان سید قطب به صراحت یا اشاره برمی آید که وی جوامع مسلمانان را به دلیل تن در ندادن به حاکمیت الهی یا تلاش نکردن برای برپایی آن تکفیر می کند:

مشقت بزرگی که امروزه دامن گیر جنبش های اسلامی حقیقی شده... وجود اقوامی از نسل مسلمانان است که در سرزمین هایی زندگی می کنند که روزگاری دارالاسلام بود و دین خدا بر آن حاکمیت داشت، ولی این اقوام حقیقتا اسلام را رها کرده اند و تنها اسم آن را ابراز می کنند. این اقوام به لحاظ عقیدتی و واقعی مقولات اسلام را منکرند، هرچند گمان می کنند که به لحاظ عقیدتی به اسلام متدینند. (۱۸)

درباره ویژگی این تکفیر شدگان که شهادتشان بر توحید شهادت حقیقی نیست، توضیح می دهد:

زیرا اسلام، شهادت به وحدانیت خداست و شهادت به وحدانیت او در اعتقاد به این حقیقت تجسم می یابد که خدا - و نه جز او - آفریننده این هستی است و هم اوست که بندگانش شعایر تعبدی و تمام فعالیت زندگی خود را به درگاهش عرضه می کنند و تنها خداست که بندگان باید شرایع خود را از او دریافت کنند و در امور زندگی شان تابع حکم او باشند. بنابراین هر فردی که به این معنا بر لااله الا الله (توحید) شهادت ندهد، هرکه باشد و نام و لقب و نسبش هر چه باشد، شهادت نداده و هنوز وارد اسلام نشده است و هر سرزمینی که شهادت لااله الا الله به این معنا در آن تحقق نیافته، به دین خدا گردن ننهاده و به اسلام وارد نشده است: (۱۹)

وی تعریفی تازه از دارالاسلام و دارالحرب ارائه می کند که تا زمان وی سابقه نداشته است:

تنها یک دارالاسلام هست و آن همان است که دولتی اسلامی در آن برپا و شریعت خدا بر آن حاکم است و حدود خدا اقامه می شود و مسلمانان یار و دوست یکدیگرند. جز این هرچه هست دارالحرب است و رابطه مسلمانان با آن یا جنگ و پیکار است یا صلح بر مبنای پیمان امان. (۲۰)

بررسی کنندگان تحول فکری سید قطب معتقدند تندروی او پس از سال (۱۹۵۲) آشکار شد. و در واقع ایده «حاکمیت و جاهلیت » در اندیشه سیاسی سید قطب محصول رنج و آزار دوران زندان است. وی در همین دوره عضو اخوان المسلمین شد، اما تا سال ۱۹۵۴ که همراه هزاران تن از شخصیت های اخوان المسلمین برای نخستین بار وارد زندان شد، چیزی درباره حاکمیت و جاهلیت ننوشت. وی در زندان به نگارش تفسیر فی ظلال القرآن پرداخت و در این تفسیر برای نخستین بار ایده حاکمیت و جاهلیت را مطرح کرد.

● بازتاب های ایده حاکمیت و جاهلیت

دکتر رضوان السید، پژوهشگر برجسته جریان شناسی اسلام سیاسی معاصر، اندیشه سید قطب و ابن کثیر و پیشتر از این دو ابن تیمیه را متاثر از اندیشه خوارج می داند:

تاریخ اسلام گروه های خشکه مقدس مشابهی را سراغ دارد که با لقب «خوارج » نشان دار شدند. آنان معتقد بودند که اسلام خلوص و صفای نابی دارد و جایز نیست گناهان کبیره طهارت آن را آلوده سازند وگرنه مردم دوباره به گرداب جاهلیت می افتند. (۲۱)

وی آشنایی سید قطب با اندیشه های ابوالحسن ندوی و ابوالاعلی مودودی - که هر دو در فضا و اوضاع متشنج شبه قاره هند و کشمکش های مسلمانان و هندوها می زیستند - از سویی و تجربه منفی در غربت امریکا و سپس رنج ها و شکنجه های زندان را عوامل مؤثر در شکل گیری اندیشه های افراطی او می داند. (۲۲) اما طارق البشری بعد سلفی اندیشه سید قطب را چنین توجیه می کند:

بعد سلفی دعوت، در چارچوب منطق دعوت، رویکردی ارتجاعی (واپس گرایانه) - به معنای سیاسی و اقتصادی رایج کنونی - نیست. هدف سلفی ها رجوع (بازگشت) است نه ارتجاع. یعنی رد اصول تمدنی و عقیدتی وارداتی و رایج و احیای مقاومت. مقاومت در برابر تهاجم و جنگی که پیش آمده است. گفته می شود که سید قطب در کتاب معالم فی الطریق به اوج ارتجاع رسیده است، زیرا حکم به جاهلیت تمام جوامع ما داده است; اما فهم این کتاب در چارچوب منطق دعوت نشان می دهد که وی نه در واپس گرایی که در مقاومت و مبارزه افراط ورزیده است، زیرا وی همه تلاش خود را در روشن ساختن چگونگی آماده سازی گروهی پیشاهنگ برای بازگشت به اسلام به کار گرفت و در کتاب «لا اله الا الله » مفهوم دل بریدن و کنده شدن از جامعه کنونی با همه ارزش ها و نهادها و نمادهایش را بیان می کند. اگرچه «جاهلیت » وصف نظامی پیش از اسلام است، اما سید قطب زمانی که جامعه کنونی را با وصف جاهلیت لکه دار می کند، در تصورش چنین بود که دعوت و نظام اسلامی مورد نظرش را از گذشته به آینده و از پشت سر به پیش رو منتقل می کند... نوع موضع در قبال کل حرکت دعوت اسلامی یا جزئیات آن هرچه می خواهد باشد. ولی بر ما لازم است منطق داخلی و سیاق این دعوت و چگونگی پی ریزی ذهنیت فراخواننده به خویش و چگونگی جهش دادن آن به وسیله انگیزه های خود را که این دعوت در پی آن بوده درک کنیم. این منطق را بر اساس فلسفه منادی اسلام که سلفی و بازگشتی [رجوعی و نه ارتجاعی] و مقاوم و مبارز و دارای نگاهی به آینده است، می توان درک کرد. (۲۳)

سید قطب در کتاب خصائص التصور الاسلامی، دوگانگی ای متعادل و متوازن بین اراده گسترده الهی و اراده محدود انسانی و بین عبودیت مطلق انسان به خدا و مقام انسان در هستی برقرار کرده است، ولی در معالم فی الطریق که آخرین کتاب اوست، به طور قاطع هرگونه سازش و توازن بین دین و تمدن جدید را رد می کند و تمدن جدید را جاهلیتی می نامد که باید نابودش کرد. محمود امین العالم در نقد این نگرش می گوید:

این تصویر دوقطبی و دوگانه که شما (سید قطب) عرضه می کنید تنها طرف الهی را لحاظ می کند، به ویژه زمانی که با گسترش افراطی به «برپایی ملک و مملکت خدا» فرا می خواند. این به معنای حذف ارزش فکری انسان و نشاندن خدا به جای انسان است. این نگرش، خدا و انسان و لاهوت و ناسوت را دو طرف نزاعی تاریخی قرارداده است و این با آیین تعارض دارد و گذشته از آن، این حقیقت بدیهی را فراموش کرده که «حکومت خدا» بدون وجود بشر امکان تحقق ندارد. و این انسان ها آیا در حقیقت حاکمیت الهی و به تعبیر دیگر در تفسیر آیات و احادیث و نیز روش اجرا و عملی کردن آن اختلاف نظر ندارند؟ آیا چنین اختلاف نظری در طول تاریخ اسلام و حتی امروزه پدید نیامده و نمی آید؟ آیا نوع و روش حکومت از یک حاکم اسلامی تا حاکم اسلامی دیگر متفاوت نیست؟ آیا جز این است که هر کدام از آن دو به رغم تفاوت روش و منششان به نام اراده و شریعت خدا حکومت می کنند؟ (۲۴)

اما حسن حنفی ایده سید قطب را از راه توضیح تفاوت معرفت شناختی دو جریان عمده سلفی و لاییک مورد تحلیل قرار می دهد:

سلفی ها با لاییک ها اختلاف روشی دارند. سلفی ها روش نزولی را به کار می گیرند، یعنی روش نص گرایی که از نص به واقعیت می رسد و حقیقت مطلق را از ظاهر نص می گیرد تا بر واقعیت جزئی تطبیق دهد... این روش نص را از سیاق خود خارج می کند. حقیقت از دید سلفی ها داده ای پیش ساخته و از پیش تدوین شده در نصی است فراتاریخی و فرازمانی و فرامکانی و روشن و بی نیاز از تفسیر و تاویل و تامل و نظر. تمام نص محکمات بوده و متشابهاتی در آن نیست، زیرا نص مربوط به افعال بندگان و احکام آن شک و تردید برنمی دارد... عیب این روش آن است که نص را برای کوبیدن و رد و طرد و حتی تغییر واقعیات به کار می گیرد، چرا که آشتی ای بین حق و باطل، ایمان و کفر، هدایت و گمراهی و اسلام و جاهلیت نمی بیند. این روش را در نوشته های مودودی، در شرایطی که مسلمانان در هند تحت ستم شدید بوده اند و نیز در آخرین نوشته های سید قطب، زمانی که تحت ستم و شکنجه در زندان بود، مشاهده می کنیم. واقعیت همه اش خطا و گمراهی و بهتان نیست. واقعیت در برخی ابعادش میدان فطرت و حس سلیم و طبیعت خیرگراست. واقعیت نیازمند تکمیل است و نه طرد و نیازمند اصلاح است نه انهدام... روش اسلام نیز در تعامل با واقعیت موجود در شبه جزیره عربستان و با یهودیت و مسیحیت و حنفیت، این بود که دین ابراهیم را به سوی کمال و یشرفت سوق داد: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا». (۲۵) - (۲۶)

نویسنده: مجید - مرادی

پی نوشت ها: (۵۸)

۱) بخشی از پژوهشی است که به سفارش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شد.

۲) دانش آموخته حوزه علمیه قم و پژوهشگر.

۳) عادل حموده، سید قطب، من القریهٔ الی المشنقهٔ (قاهره: سیناللنشر، چاپ سوم، ۱۹۹۰) ص ۱۱۶.

۴) معالم فی الطریق، الاتحاد الاسلامی العالمی للمنظمات الکلابیهٔ (بی جا: ۱۱، بی تا) بی جا، ص ۱۱۸.

۵) مستقبل الثقافهٔ فی مصر (الدار السعودیهٔ للنشر و التوزیع، بی تا) ص ۳۲ - ۳۳.

۶) همان، ص ۲۰ - ۲۱.

۷) نشریهٔ الاهرام (۱۷ مه ۱۹۳۴) ص ۱۷.

۸) الخطاب والاید یولوجیا، ص ۹۱.

۹) معالم فی الطریق، ص ۹۱ - ۹۲.

۱۰) همان، ص ۲۴ - ۲۵.

۱۱) همان، ص ۴۶ - ۴۷.

۱۲) همان، ص ۴۸.

۱۳) همان، ص ۴۹.

۱۴) همان، ص ۱۲۴.

۱۵) همان، ص ۹۶.

۱۶) همان، ص ۲۷.

۱۷) حسن حنفی، الحرکات الدینیهٔ المعاصرهٔ (قاهره: مکتبهٔ مدبولی، بی تا) ص ۲۳۹.

۱۸) فی ظلال القرآن (داراحیاء الکتب العربیهٔ، ۱۹۵۷ - ۱۹۵۲) ج ۷، ص ۲۳۸ - ۲۳۹.

۱۹) همان.

۲۰) معالم فی الطریق، ص ۱۳۵.

۲۱) رضوان السید، «زیست گاه ایدئولوژیک و سیاسی جنبش های اسلامی معاصر»، پگاه حوزه، ش ۲۲، ص ۱۷.

۲۲) همان.

۲۳) طارق البشری، الحرکهٔ السیاسیهٔ فی مصر (۱۹۴۵ - ۱۹۵۲م) - (قاهره: دارالشروق، ۱۹۸۳) ص ۵۶.

۲۴) محمودامین العالم، الوعی و الوعی الزائف فی الفکر العربی المعاصر (قاهره: دارالثقافهٔ الجدیده، ۱۹۸۶) ص۲۶۲.

۲۵) مائده (۵) آیه ۳.

۲۶) حسن حنفی، الدین والثقافهٔ والسیاسهٔ فی الوطن العربی (قاهره: دار قبا للطباعهٔ والنشر، ۱۹۹۸) ص ۲۸۹ - ۲۹۰.

۲۷) همان، ص ۱۱۸.

۲۸) همان، ص ۱۴.

۲۹) سید قطب در کتاب هذاالدین، راه تحقق حاکمیت را شکل گیری «گروهی مؤمن » و در کتاب معالم فی الطریق و شکل گیری «جماعتی جنبشی اسلامی » می داند.

۳۰) رضوان السید، «مراحل گفتمان اسلامی در پاسخ به چالش های یک قرن »، هفته نامه پگاه حوزه، ش ۱۶، ص ۳.

۳۱) همان، ۱۷، ۱۹، ۲۱.

۳۲) همان، ص ۱۵۵ - ۱۵۶.

۳۳) همان، ص ۲۳.

۳۴) المستقبل لهذاالدین، ص ۱۴.

۳۵) همان، ص ۳.

۳۶) معالم فی الطریق، ص ۸۸ - ۹۲.

۳۷) همان، ص ۱۰۹.

۳۸) المستقبل لهذا الدین، ص ۱۲.

۳۹) الاسلام و مشکلات الحضاره، ص ۱۸۳.

۴۰) معالم فی الطریق، ص ۳۶.

۴۱) طبیعهٔ المجتمع الاسلامی »، مجموعه مقالات نحو مجتمع اسلامی، ص ۶۲ - ۹۱.

۴۲) مجتمع عالمی »، مجموعه مقالات نحو مجتمع اسلامی، ص ۱۳۵.

۴۳) همان، ص ۱۳۶.

۴۴) همان، ص ۲۹.

۴۵) همان، ص ۱۷۹ - ۱۸۱.

۴۶) همان، ص ۴۷.

۴۷) همان، ص ۴۹.

۴۸) همان، ص ۵۱.

۴۹) معالم فی الطریق، ص ۱۱۲.

۵۰) همان، ص ۱۱۴.

۵۱دراسات اسلامیهٔ (قاهره: مکتبهٔ لجنهٔ الشباب المسلم، ۱۹۵۳) ص ۱۶ - ۱۷.

۵۲) همان، ص ۸۱ - ۸۲.

۵۳) نحو مجتمع اسلامی، ص ۱۳۶ - ۱۵۲.

۵۴) معالم فی الطریق، ص ۱۵۸.

۵۵) همان، ص ۵۶.

۵۶) همان، ص ۱۹.

۵۷) همان، ص ۶۱.

۵۸) در ارجاعات مربوط به سید قطب، به دلیل کثرت، نام مؤلف نیامده است.

---