سهروردی و تحلیل مساله شر

بسیاری از متفکران معتقدند وجود شر خواه قابل پاسخ و حل باشد یا نه, یکی از اشکالات اساسی خداشناسی و نقضی بنیادین بر علم و قدرت مطلق خداوند خواهد بود

بسیاری از متفکران معتقدند وجود شر خواه قابل پاسخ و حل باشد یا نه، یکی از اشکالات اساسی خداشناسی و نقضی بنیادین بر علم و قدرت مطلق خداوند خواهد بود. اما گروهی دیگر از معاصرین و متفکران حوزه فلسفه دین، از ناسازگاری منطقی درباره شر سخن گفته و مساله منطقی شر را مهم‌ترین بحث در موضوع شر تلقی کرده‌اند. اینان تصریح دارند که تحلیل مساله شر علاوه بر اینکه نشان می‌دهد باورهای دینی فاقد تکیه‌گاهی عقلانی‌اند، آشکار می‌کند که میان باورهای دینی، ناسازگاری منطقی وجود دارد. گروه سوم تاکید می‌ورزند که وجود شر به‌مثابه نقضی علیه خداوند، مساله و مشکلی به مراتب دشوارتر از ناسازگاری منطقی است. هیچکس نمی‌تواند وجود رنج، سختی‌ها والم را در جهان منکر شود. خداوند باید یا مانع تحقق شرور می‌شد یا برای وجود آنها دلایل کافی اخلاقی می‌داشت در حالی که برای شرور دهشتناکی همچون جنگ‌های خونین که همه جایند یا قتل عام فجیع انسان‌ها توسط بمب هسته‌یی و نظایر آن هیچ دلیل اخلاقی کافی وجود ندارد.

بنابراین دو طریق بحث درباره تحلیل مساله شر وجود دارد:

۱) مساله منطقی شر یا مساله سازگاری و ناسازگاری میان وجود خدا و وجود شر.

۲) مساله شر به عنوان نقض یا دلیل علیه وجود خداوند.

تمام متفکران و فیلسوفان اسلامی از جمله سهروردی طریق دوم را در پیش گرفتند و کوشیدند تا به شیوه‌های مختلف به آن پاسخ دهند. البته این امر به مثابه انکار یا عدم اهتمام و احاطه به شیوه نخست نبود. نگارنده معتقد است طریق نخست در درون طریق دوم قابل بررسی و مطالعه است؛ لذا اکثر فیلسوفان، پس از ارایه راه‌حل مساله شر تصریح کرده‌اند که میان وجود شر و وجود خداوند می‌توان جمع و سازگاری ایجاد کرد. عمده راه‌حل‌های فیلسوفان اسلامی و سهروردی توجه به نظریه عدل الهی بود، گرچه باید توجه داشت که از دو قسم دفاع مبتنی بر خیرهای برتر و دفاع مبتنی بر اختیار، قسم اول را ترجیح دادند و سهروردی اکثر مباحث خود را بر همین قسم استوار ساخته است. وی ابتدا به بررسی سرشت و ماهیت شر پرداخته، سپس دیدگاه تقسیم‌گرایانه ارسطو را ارزیابی کرده، و سرانجام نظریه خیرهای برتر را به روایت‌های گوناگون از جمله رابطه لزومیه میان شر و خیر، معلول جهل بودن شرور، جبران شرور توسط خیرهای برتر، تکامل و شکوفایی خیرات در پرتو شرور، مورد بررسی و دفاع قرار می‌دهد.

تردیدی نیست که بررسی و پژوهش در اندیشه سهروردی در مساله شر از دشواری خاصی برخوردار است. همه فیلسوفان اسلامی بخش‌ خاصی از آرا و آثار خود را به مساله خیر و شر اختصاص می‌دهند. اکثر ایشان این مساله را در بخش پایانی کتب فلسفی خود یعنی مبحث الهیات طرح می‌کنند. این درحالی است که آرای سهروردی در موضوع شر است. شاید علتش آن باشد که اساس فلسفه وی نور و ظلمت یعنی خیر و شر است. لذا باید انتظار داشت وقتی او از نور، نور الانوار، انوار قاهره و انوار مجرده و نیز مباحث فرشته‌شناسی و غواسق و هیئات سخن می‌گوید از خیر و شر بحث می‌کند که در این صورت پراکنده بودن مباحث امری متعارف به نظر خواهد رسید. به‌ هر روی گونه‌شناسی آثار سهروردی در مساله شر، شاکله صحیحی از پراکندگی دیدگاه وی در موضوع شر را در کتبش آشکار خواهد کرد.

سهروردی در آثار خود می‌کوشد تا هر دو نحو از بررسی شر را مورد توجه قرار دهد. وی با اثبات علم و حکمت مطلق خداوند، نشان می‌دهد که وجود شر ناسازگار با آن نیست. سهروردی با ارجاع شر به شر جزیی، ثابت می‌کند که عدم وجود این نوع شر با مصالح و حکمت الهی منافات خواهد داشت. به علاوه سهروردی عالم ماده را ممزوج به شر جزیی دانسته و معتقد است که سلب شر از عالم طبیعت به‌مثابه تغییر ذات یا سلب ذاتیت شیء از خودش (جعل الماء غیر الماء و جعل النار غیرالنار) است که محال است. سهروردی نه تنها ناسازگاری‌ای میان وجود شر و علم و قدرت خدا نمی‌بیند بلکه در حکمه..‌ الاشراق تصریح می‌کند که خداوند نمی‌تواند، حسب رحمت و حکمتش، به‌خاطر شر جزیی از مصالح و خیرات کثیر یا کلی، اهمال و صرف‌نظر کند.

همچنین سهروردی وجود شر را نقضی علیه خداوند ندانسته و با ارجاع شر به امر نیستی به اثبات آن می‌پردازد. سهروردی با تعریف ماهیت شر به نیستی یا نیستی کمالی از کمالات علاوه بر آنکه بر مساله دشوار ثنویت غلبه می‌کند، شر با بنفسه قابل جعل و آفرینش نمی‌داند. شر مجعول بالذات نیست تا نقضی علیه وجود خدا باشد. شر تنها در صورت تصادمات یا نسبت به شخص، شر تلقی می‌شود در حالی که ذاتش من حیث ذات خیر است. مثال‌های مهم سهروردی آب، آتش و نفس انسانی است که به‌ذات‌ها خیر هستند، اما در نسبت و با ملاحظه با منافع شخص، ممکن است شر نامیده شوند، وی با همین رویکرد شر ذاتی را انکار و شر نسبی را اثبات کرده که خود ابتکاری برجسته تلقی می‌شود. سهروردی پس از آن نظریه خیرهای برتر را بررسی و از آن دفاع به عمل می‌آورد. نکته مهم در اندیشه سهروردی قول به خیرهای مراتبی است که با توجه به تشکیل نور در اندیشه وی قابل دفاع است.

قاسم پورحسن