حافظه تاریخی ما

این جمله بوفون را كه «سبك هر كس خود او است» در مورد بانوی قصه سیمین دانشور به نحو حیرت انگیزی كاركرد پیدا می كند بی جهت نیز نیست كه هوشنگ گلشیری عنوان «جدال نقش با نقاش» را بر كتابی كه در مورد دانشور می نویسد, برمی گزیند

سیمین دانشور در داستان نویسی ایرانی معاصر به عنوان موفق ترین نمونه ها از جهات مختلف است. رمان «سووشون»اش در ردیف رمان های «بوف كور» و «شازده احتجاب» به عنوان مهمترین رمان فارسی قرار می گیرد. با این تفاوت كه این رمان نسبت به دو همتای دیگرش از استقبال بیشتری در میان طیف های مختلف خوانندگان برخوردار شده. «سووشون» در میان رمان های فارسی مقام نخست تیراژ را دارد. تیراژ افسانه ای رمان «ساربان سرگردان» كه حدود هشتاد و هشت هزار است، در روزگاری كه تیراژ رمان چیزی حدود سه هزار نسخه است، تاكیدی دیگر بر این نكته است كه دانشور در مخاطب شناسی نیز تبحر زیادی دارد. این امتیاز را قبل از هر چیز باید ناشی از درك و فهم نویسنده اش از انسان ایرانی با توجه به فرهنگ و تمدن ایرانی دانست. او به عمیق ترین شكل ممكن انسان ایرانی را با توجه به اعتقادات و باورهایش در آثارش بازتاب می دهد. بی تردید سووشون و دیگر داستان های دانشور فرهنگ ایرانی را، كه آبشخور آن اعتقادات و باورهای مذهبی است، به كامل ترین شكل خود به تصویر می كشد. او در شكل دهی شخصیت هایش به باورها و اعتقادات آنان و به مسائل قومی شان احترام می گذارد و بی هیچ حب و بغضی مثل یك راوی صادق آنان را روایت می كند. تحلیلی كه او در داستان هایش از انسان معاصر ایرانی به دست می دهد، سندی است بر آنچه بر انسان ایرانی در این دهه ها در این مرز و بوم رفته است. با خواندن داستان های دانشور می توان این انسان مصیبت دیده را به بهترین شكل به تماشا نشست. دانشور به عنوان یكی از مهمترین داستان نویسان معاصر ایرانی، در حالی بر اهمیتش افزوده می شود كه نسل داستان نویسی بعد از او كمتر نویسنده شاخصی را در حد و قواره داستان نویسی دانشور به ادبیات فارسی و مخاطبان آن معرفی می كند. سیمین دانشور چهل و چهار سال پیش در نخستین كتاب داستانی خود؛ یعنی مجموعه داستان «شهری چون بهشت» از جهان زنان ایرانی، مسائل و دغدغه های آنان حرف زد. بعدها دانشور با رمان مهم «سووشون» به یكی از مهمترین نویسندگان ایرانی در ادبیات داستانی مشهور شد، اما آنچه او را خاص تر از این عنوان می كند، توجهی است كه او در دهه چهل به زن ایرانی و دغدغه های آن نشان داده است. زن داستان های او بعدها در روند داستان نویسی معاصر ایرانی ابعاد مختلفی پیدا كرد. بانوی داستان نویسی ایران در آثارش چهره صمیمانه زن ایرانی را به همراه دغدغه های عاطفی یك همسر وفادار به تصویر می كشد. این تصویر در رمان «سووشون» به دقیق ترین شكل ممكن ترسیم می شود. جدای از ساختار بی عیب و نقص «سووشون» كه آن را در جایگاه بهترین رمان بلند فارسی قرار می دهد، دانشور تصویری از زن ایرانی با تمام ویژگی هایش ترسیم می كند كه این دستاورد را باید به عنوان میراث فرهنگی مان در تاریخ صد سال داستان نویسی معاصر ایرانی برشماریم. این تصویر تا به دهه های اخیر و روزگار ما در سه گانه «جزیره سرگردانی» و «ساربان سرگردان» و «كوه سرگردان» امتداد یافته است . زن داستان های او به مفهوم واقعی زن ایرانی در وضعیت های مختلف نزدیك می شود. دانشور نخستین نویسنده ایرانی است كه در زبان داستان نویسی لحن و احساسات زنانه و به ویژه مادرانه را در آثارش بازتاب می دهد. توصیف های درخشان و واضح به همراه تصویرسازی و فضاسازی دقیق و كاركردی از دیگر مولفه های مهم داستان های او است. دانشور در داستان هایش به خوبی شخصیت های مختلف مردم كوچه و بازار را می شناسد و به خوبی از آنها بهره می برد. شخصیت گیرا و «كاریزماتیك» خاص دانشور در بیرون از جهان داستانی او نیز تاثیر بسزایی در روند داستان نویسی فارسی دارد. جدای از مقام ادبی دانشور باید به مقام و تاثیر جایگاه روشنفكری او توجه داشت، كه با وجود آنكه تحصیلكرده فرنگ است، آبشخور فكری اش فرهنگ ایرانی و بومی است. او نزد استادانی چون دكتر فاطمه سیاح و فروزانفر و معین و... در دانشگاه تهران تلمذ می كند؛ كسانی كه از زمره نوابغ روزگار بودند. در دانشگاه تهران روزگار او پروین اعتصامی كتابدار است و صادق هدایت دفتر دار. بخشی دیگر از كارنامه دانشور مربوط به سال هایی است كه در دانشگاه تهران با دانشجویان حشر و نشر دارد. او بیش از بیست سال در دانشكده های ادبیات و هنر دانشگاه تهران به تربیت شاگردان ممتاز همت می گمارد. جدای از این، بانوی داستان نویسی ما نقش مراد بسیاری از نویسندگان ایرانی را دارد و قبله آمال بسیاری از نویسندگان زن ایرانی است. اینكه نویسنده بزرگ ما در دهه هشتم از زندگی اش هم چنان آثار نویسندگان ایرانی را می خواند خود نكته دیگری است؛ كاری كه بسیاری از داستان نویسان جوان تر حال و حوصله اش را ندارند و اگر هم داشته باشند، بیشتر از منظری دیگر است. حشر و نشر با نامداران دیگری در عرصه های مختلف از جمله جلال آل احمد، ابراهیم گلستان، صادق چوبك، خلیل ملكی، امیر پیشداد، علی قلی وزیری، بزرگ علوی، فروغ فرخزاد، پرویز داریوش، انجوی شیرازی، حسین علی فلاح و... بانوی قصه ما را به حافظه شفاهی حلقه های روشنفكران در دهه های مختلف تبدیل می كند. از همین رو است كه نشستن پای حرف های او در هر مجالی غنیمت است. فراموش نكنیم كه دانشور چه در آثارش و چه در حرف هایش بخشی از حافظه تاریخی ما است.

حسن محمودی