سعدی و شاه كریم

آثار سعدی شیرازی به دلایل معروفیت و محبوبیتی كه دارد بر آثار بسیاری از شعرای نامدار ایرانی و غیر ایرانی تاثیر گذاشته است چون كه غیر از غزل های دلنشین, بوستان و گلستان وی از جایگاه ویژه ای در بین آثار ادبی جهان برخوردار است

«آثار سعدی شیرازی به دلایل معروفیت و محبوبیتی كه دارد بر آثار بسیاری از شعرای نامدار ایرانی و غیر ایرانی تاثیر گذاشته است چون كه غیر از غزل‌های دلنشین، بوستان و گلستان وی از جایگاه ویژه‌ای در بین آثار ادبی جهان برخوردار است. البته در این مورد كتاب‌های مختلف و رساله‌های ارزنده‌ای نوشته و ارایه شده كه ما نمی‌خواهیم بعضی از مطالب را اینجا تعریف كنیم. سعدی - بلبل شیرازی ـ بی‌شك یكی از بزرگترین شاعر ایرانی است كه آثار وی همیشه از خوانندگان زیادی برخوردار بوده و هست. با این مقدمه كوچك می‌خواهیم به اصل مقاله حاضر بپردازیم كه عنوان آن سعدی و شاه كریم می‌باشد؛ یعنی سعدی در ادبیات قزاقی، سعدی را همه ما می‌شناسیم و اما شاه كریم كیست؟

شاه كریم قودای بردی كه در سال ۱۸۵۸ میلادی در دامنه كوه شنغیس واقع در شمال و شرق قزاقستان دیده به جهان گشود، وی برادزاده شاعر نامدار قزاقی آبای قونانبیاف است. شاه كریم یكی از شعرای معروف قزاقی و احیاگر ادبیات عرفانی قزاقی محسوب می‌شود. وی به زبان‌های عربی، فارسی، روسی و تركی استانبولی تسلط و با ادبیات جهان آشنایی خوبی داشته است. شاه كریم با آثار شعرای معروف جهان نه تنها آشنایی خوبی داشته، بلكه از آثار ارزنده آن‌ها به زبان قزاقی ترجمه كرده است. اشعار شاه كریم از نظر معنا بسیار شبیه اشعار شعرای شرقی به‌خصوص حافظ، سعدی و مولاناست. شاه كریم تحت تاثیر شعرای شرقی شعر سروده است. در این مورد لازم به ذكر است كه بعضی اوقات شاعران براساس داستان‌های موجود در آثار شعرای دیگر آثار جدیدی را به وجود می‌آوردند. این كار را چه در ادبیات فارسی و چه در ادبیات جهان مشاهده می‌كنیم كه آن را نظیره گویی می‌نماند. محقق بزرگ آكادمیك، مختار اواضاف به این نكته اشاره نموده است: در این دوره ( قرن ۱۳-۱۵ م) آثار یك شاعر شرقی را شاعران دیگر بازگویی می‌كردند كه به این نوع شعر نظیره‌گویی می‌گویند.

نمونه‌های نظیره‌گویی بین شعرای ایرانی معمول بوده است كه در ادبیت‌های سایر كشورها نیز قابل مشاهده می‌باشد. به عنوان مثال می‌توانیم كتاب ”گلستان به زبان تركی” را بیاوریم. صیف سرای یكی از برجسته‌ترین شعرای دوره حكومت آلتین آردا است. وی به عنوان شاعر، نویسنده، مترجم و حماسه‌سرای عصر خود معروف است. همانطور كه از اسم كتاب هم مشخص است، این كتاب بازگویی و یك نوع ترجمه‌ای از گلستان سعدی است. صیف سرای تمام باب‌های گلستان سعدی را حفظ كرده است . شاعر، بعضی قسمت‌ها را به زبان خود بازگویی كرده و بعضی قسمت‌ها را هم به مجموعه اضافه كرده است. بدون تردید این كار شاعر، تناسب زیبایی با اصل كتاب گلستان پیدا كرده است. صیف سرای، گلستان سعدی را با عشق و علاقه ترجمه نموده و پیغام اصلی كتاب را به خوبی به خواننده منتقل كرده است. علاوه بر این وی اولین بار مردم آسیای مركزی را با گلستان سعدی آشنا كرده و مردم قزاق آن زمان نیز از طریق این كتاب با پند و اندرزهای سعدی شیرازی آشنا شدند. البته محتوای ”گلستان به زبان تركی” صیف سرای برای قزاق زبانان امروز قابل فهم نیست و لازم است كه ترجمه شود. شاه كریم نماینده شعرای قزاقی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است. یعنی بین سعدی و شاه كریم قریب هفت قرن فاصله وجود دارد؛ اما صیف سرای اندكی بعد از سعدی زندگی كرده است. عشق و علاقه شاه كریم باعث شد كه او دست به ترجمه غزل‌ها حافظ شیرازی و مثنوی مولانا و همچنین گلستان سعدی بزند. در این خصوص می‌توان گفت شاه كریم در ترجمه هایش بسیار موفق بوده است. اما نكته جالب این است كه در نسخه‌ای كه به دست ما رسید در مورد ترجمه داستان‌های مختلف گلستان سعدی شاه كریم ذكر نكرده است. در حالی كه زیر ترجمه هر غزل حافظ اشاره می‌كرد كه این شعر از كدام شاعر است. ما درباره این موضوع فقط می‌توانیم بگوییم كه شاه كریم به دلیل اشعار بسیار عارفانه‌اش در وطن خویش حدود ۷۰ سال شاعر گم نامی بوده است. علاوه بر این زندگی بسیار سختی داشت. چراكه حدود بیست سال عمرش را در زمان حكومت شوروی سپری كرد. شاه كریم از سیاست آن روز طرفداری نكرد و گذشته از این زندگی خلوت نشینی را بعد از سال ۱۹۱۶ میلادی به سر برده است. این موضوع كمونیست‌ها را سخت ناراحت می‌كرد و سرانجام شاه كریم از دست آن ها به قتل رسید. جسد شاعر را به چاه انداختند كه در این چاه جسد وی سال‌های دراز مدت مانده است و خانواده شاعر تبعید می‌شوند و آثار وی نیز اغلب گم شده و اگر هم به طور پراكنده حفظ شده بود، خواندن و مطرح كردن آن ممنوع اعلام شده است. بدین علت ما تصور می‌كنیم كه شاه كریم به ترجمه سعدی اشاره كرده و خود شاعر را نیز معرفی كرده باشد؛ اما همان نسخه به دست ما نرسیده است. البته با این نظر بسیاری از شاه كریم شناسان موفق هستند. به طور خلاصه شاه كریم شاعر گم نامی بوده است. نام او این روزها به عنوان یكی از موضوعات مهم ادبیات قزاقی مطرح است و بررسی و تحقیق آثار وی حایز اهمیت می‌باشد. بنابراین می‌توان گفت كه انتخاب این موضوع مبنی بر این است كه شاه كریم برای اولین بار به زبان قزاقی گلستان سعدی را معرفی كرده و به زبان بسیار شیرین و دلنشین قزاق زبانان را با پند و اندرزهای سعدی از نزدیك آشنا كرده است.

---