نگاهی به تشكیل اركستر ملل ایران

سابقه فعالیت اركسترهای موسیقی در ایران, بسیار اندك و انگشت شمار و بسیار كوتاه است نیز اجرای اركسترال با سازهای موسیقی كلاسیك ایرانی به دلیل وسعت صوتی محدود حدود دو اكتاو و نیم و متفاوت بودن اصول موسیقی ایرانی ازموسیقی غربی, اركستراسیون اركستر ایرانی را برای رهبر اركستر و تنظیم كننده, بسیار پیچیده و دشوار می كند و به همین دلیل اركسترهای كمی را در سابقه تشكیل اركسترهای ایرانی می توان به لحاظ كمیت و كیفیت برشمرد

حال شما در نظر بگیرید در ایران، اركستری بخواهد برای گوش ایرانی، نه تنها با تلفیق سازهای ایرانی متعارف با سازهای اروپایی (كه البته این كار پیش از این اركستر نیز انجام گرفته)، بلكه با سازهای بومی و احیاشده از تصاویر مانده از ایران باستان و سازهایی فراموش شده كه شاید تعداد وارثان نوازندگی آنها بی اغراق از شمار انگشتان یك دست تجاوز نكند، آثاری از موسیقی كلاسیك ایرانی و غیرایرانی، آثاری از چندصدسال قبل ازمیلاد، آثاری از قومیت های مختلف ایران، آثاری كه برای یك ساز سولو نوشته شده اند و... را تنظیم و اجرا كند كه در چنین صورتی بی شك، خلأهایی در اركستراسیون به وجود خواهدآمد. آنگاه رهبر اركستر تصمیم بگیرد همراه با گسترش وسعت صوتی از دو اكتاو و نیم به چهار و نیم اكتاو، این مشكل را با تغییراتی در سازهای معمول (مثل تعویض سیم ها، استفاده از سازهایی با طول دسته بلند و...)، سازهای بومی (با تغییر سیم وپرده بندی) و ساختن سازهایی جدید در موقعیت آلتو، باس و سوپرانو برطرف سازد. همچنین در رپرتوار خود نیز آثاری را از برجسته ترین آهنگ سازان كلاسیك ایرانی و غیرایرانی و آثار محلی ایران و تمدن های پیشین، قرار دهد. در چنین شرایطی قطعاً می توانید شمه ای از مشكلات پیش روی چنین اركستر آرمان خواهی را تصویر كنید.

بله چنین اركستری در ایران با نام «اركستر ملل ایران» با رهبری «پیمان سلطانی»، پس از تنها دو ماه و نیم تمرین، در مهرماه سال جاری برای دو شب اجرا در تالار وحدت به روی صحنه رفت. در این اجرا، سیاوش بیضایی به عنوان آهنگساز و تنظیم كننده، بهمن رجبی به عنوان تكنواز تنبك، كیوان ساكت به عنوان تكنواز تار و سالار عقیلی به عنوان خواننده با این اركستر همكاری كردند.

این اركستر با ۷۲ نوازنده ایرانی و ۹ نوازنده از كشور ارمنستان و با بهره گیری از آرانجمان خاصی، شامل سازهای ملی و باستانی ایران (تار، سه تار، عود، بربط، رباب، تار بم، سنتور بم، سنتور، تنبك، دف، قانون، كرنا، مارنای، كرمیل، نقاره و...) و سازهای اروپایی (ویولون، ویولا، ویلنسل، كنترباس، پیانو، فلوت، فاگوت، كلارینت، ابوا، هورن، پركاشن و...)، آثاری را از تمدن های مختلف اجرا كرد. سرود دلفی ازتمدن یونان (مربوط به چندصدسال قبل از میلاد)، اولین سرود ملی ایران (مربوط به دوره قاجار، ساخته موسیو لومر فرانسوی كه موسیقیدان نظامی اعزامی به ایران در دوره قاجار بوده است. این سرود برای پیانو نوشته شده و یك بار به هنگام ورود مظفرالدین شاه به پاریس و درحضور او اجراگردید و اجرای اركستر ملل، اولین اجرای رسمی و اركسترال آن است كه به پیشنهاد رهبر اركستر، بیژن ترقی برای آن شعری سرود) به همراه خواننده اجرا شد.

اثر معروف موسیقی كوچك شبانه، ساخته موتزارت نیز كه برای سازهای مضرابی ایرانی، سازهای زهی اروپایی و تنبك تنظیم شده بود، به همراه ساز بهمن رجبی، نوازنده بی بدیل تنبك، به اجرا درآمد.

دیگر آثار از كشورهای رومانی، نروژ، فرانسه، اتریش و نیز از قومیت های مختلف ایران مثل ایل قشقایی، لرستان و تربت جام انتخاب شده بود و به اجرا درآمد.

این اركستر كه برپایه تقابل فرهنگ های موسیقایی جهان و جهان ایرانی تشكیل شده - و با این عنوان درصدد آن است تا در برنامه های درازمدت خود آثاری را از تمدن ها و فرهنگ های مختلف دنیا و با نوازندگان ملیت های گوناگون اجرا نماید _ تا كنون با بودجه شخصی و نیروهای دوستانه پیش رفته است.

اجرای این اركستر كه به اذعان صاحبنظران، كارشناسان و استادان موسیقی و چهره های فرهنگی و دیگر شاخه های هنری و نیز عامه مردم، موفق و باتوجه به جوان بودن تمامی اعضا، كه برپایه سنی زیر ۳۷ سال و با میانگین سنی ۲۳ سال و نیز مدت تمرین بسیاركوتاه و تحسین برانگیز ارزیابی شده است. با تركیب خوبی از لحن های موزیكال، سونوریته و رنگ صوتی ملودیك، ریتمیك و هارمونیك، یك فضای یك پارچه را برای شنونده تداعی می كرد، فضایی غیرشرقی و غیر غربی.

پیمان سلطانی، رهبر اركستر، ویژگی این اركستر را به تعادل رساندن ویژگی زنانه و مردانه موسیقی به عنوان عناصر و موادخام، در موسیقی ایران می داند: «چنانچه پیش از این درمتد موسیقی ایران، عناصر زنانه و مردانه همیشه از یك عدم تعادل و عدم تساوی نسبی رنج می بردند و از این رو موسیقی ایران به یك موسیقی مذكر تبدیل شده است. در این اقدام و تركیب اركسترال، سازهای ایرانی توانسته اند همگام با روند اجرایی سازهای غربی پیش بروند، كه این امر بخش مهمی از اهداف اركستر را محقق نمود.»

لازم به ذكر است كه در بدو تشكیل این اركستر، كه نام «تخت جمشید» بر آن گذارده شده بود، تعداد اعضا ۱۲۰ نفر بوده و همچنین آرانجمان آن از سازهای باستانی و بومی ایران بهره می برد كه به علت كمبود امكانات و بودجه، به تعداد حاضر تقلیل یافت. با تغییر تركیب سازها و رپرتوار، نام آن نیز به «اركستر ملل» تغییر پیدا كرد البته پیمان سلطانی در آینده نزدیك و با فراهم شدن امكانات و بودجه كافی در نظر دارد اركستر بزرگ «تخت جمشید» را نیز راه اندازی كند.

موضوعی كه ذهن اكثر مخاطبان این كنسرت را به خود مشغول می كرد این بود كه چرا تنها دو اجرا؟ در صورتی كه با جلوگیری مركز موسیقی وزارت ارشاد از هرگونه تبلیغی تا دو روز قبل از اجرا و در موقعیت زمانی پس از اجراهای پی درپی مركز موسیقی و برگزار جشن خانه موسیقی و پنج كنسرت به وسیله اركسترهای پرآوازه كه نه تنها از تبلیغات گسترده كه از پشتوانه دولتی خوبی برخوردار بودند، تنها در مدت چند ساعت كلیه بلیت های این كنسرت به فروش رفت و بسیاری مشتاقان به علت بی اطلاعی از این اجرا و یا مواجه شدن با پاسخ منفی گیشه از آن محروم ماندند.

این اركستر از هفته های اول فعالیت خود، از بودجه شخصی و با همراهی و یاری اندكی از دوستان و علاقه مندان به موسیقی و حمایت تعدادی از خبرنگاران و دست اندركاران بخش های خبری و روزنامه ها و تحمل فشارهای روانی و آزاری كه از سوی بعضی اشخاص غیرفرهنگی، آن هم در شرایطی به خودی خود سخت و پرتنش، به كار خود ادامه داد. حتی پس از لغو برنامه اجرا در تخت جمشید، به سختی سالنی برای اجرا، آن هم فقط برای دو شب و در وسط هفته در اختیار گروه قرار گرفت. در صورتی كه بانی این اركستر، خود شخصاً از گزینش نوازندگان ایرانی تا رفتن به ارمنستان، انتخاب نوازنده از آن جا، دعوت آنها به ایران، تقبل تمام هزینه های اقامت، دستمزد نوازندگان ایرانی و غیرایرانی و تمام مخارج متفرقه را در عین مبارزه با ادارات و سازمان های ذیربط برای موانعی كه ایجاد می كردند، عهده دار شد تا این اركستر را به چنین فرجام خوشی برساند و این چه می تواند باشد جز عشق به موسیقی و هنر؟

به زعم تمام دست اندركاران موسیقی، فرهنگ و هنر، كاری كارستان و حادثه ای مهم در سابقه تشكیل گروه های موسیقی در ایران روی داد كه امیدواریم موانع پیش روی آن برداشته و امكانات تازه ای برای تحقق ایده های آرمانی آن فراهم شود.

روشنك دیبا