پنج نامه از ناصرالدین شاه قاجار راجع به مسائل مرزی خراسان

در سال ۱۲۹۹ هجری قمری مطابق ۱۸۸۱ میلادی قرارنامه ای بین دولت روسیه تزاری و دولت علیه ایران درباره مسائل مرزی خراسان منعقد گردید در این هنگام میرزا سعیدخان انصاری «مؤتمن الملک» عهده دار وزارت امور خارجه ایران بود

در سال ۱۲۹۹ هجری قمری مطابق ۱۸۸۱ میلادی قرارنامه‏ای بین دولت روسیه تزاری و دولت علیه ایران درباره مسائل مرزی‏خراسان منعقد گردید. در این هنگام میرزا سعیدخان انصاری «مؤتمن الملک» عهده‏دار وزارت امور خارجه ایران بود. این قرارنامه در باب‏تعیین حدود شرق بحر خز در تهران در ۹ دسامبر مطابق ۲۲ محرم ۱۲۹۹ منعقد و تصدیقنامجات در ۲۳ فوریه ۱۸۸۲ مبادله گردید.فهرست مندرجات این قرارنامه به قرار زیر است:

۱ - فصل اول - خط سرحد بین الدولتین در طرف شرق بحر خزر

۲ - فصل دوم - تعین کمیسر به جهت ترسیم خط سرحد و نصب علامات

۳ - فصل سوم - شرایطی که به قلعجات کرماب و قلقلاب راجع است‏

۴ - فصل چهارم - تعهدات دولت علیه راجع به رود فیروزه و بعضی رود و انهاری که ایالت ماوراء بحر خزر را مشروب می‏کند

۵ - فصل پنجم - در باب احداث راه عرابه رو ما بین خراسان و ایالت ماوراء بحر خزر.

۶ - فصل ششم - تعهد دولتین ایران و روس در باب تراکمه و منع اسلحه

۷ - فصل هفتم - در باب مأمورین روس در سرحد ایران و امور راجعه به مشارالیهم‏

۸ - فصل هشتم - ابقای عهدنامجات و قرارنامه‏های سابقه

۹ - فصل نهم - تصدیق قرارنامه‏

این قرارنامه بصورت زیر منعقد گردیده است: بسم...

چون اعلیحضرت شاهنشاه ایران و اعلیحضرت امپراطور کّل ممالک روسیه لازم دیدند که در شرق بحر خزر سرحد ممالک خود را ازروی دقت معین کرده موجبات آسودگی و امنیت آنجاها را فراهم نمایند چنین صلاح دیدند که برای حصول این مقصود قراردادی منعقددارند لهذا وزرای مختار خود را از این قرار معین داشتند. از طرف اعلیحضرت شاهنشاه ایران میرزا سعیدخان مؤتمن الملک وزیر امورخارجه.

و از طرف اعلیحضرت امپراطور کّل ممالک روسیه ایوان ذی نو وی‏یف وزیر مختار و ایلچی مخصوص در دربار دولت علیه.»(۱)

این قرارنامه بعد از قرارداد ننگین ترکمای چای یکی از قرارنامه‏های بسیار مهمی است که درباره مسائل سرحد منطقه خراسان بین‏ایران و دولت روسیه تزاری منعقد گردیده است.

از دوران فتح علی شاه قاجار تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بجز میرزا مسعود ایشلقی گرمارودی که مقداری زبان فرانسه دررضائیه آموخته بود و حکم مترجمی در معاهده ترکمان چای را داشت اغلب وزرای خارجه ایران زباندان نبودند و هر قرارنامه‏ای که باایران امضاء میکردند به ضرر ایران بود.

پس از امضاء این قرارنامه دولت تزاری از همه طرف دولت ایران را زیر فشار می‏گذارد که خواسته‏های خود را به دولت ایران تحمیل‏کند در آن اوقات ناصرالدین شاه در سفر مازندران بود که میرزا سعید خان به او می‏نویسد که روسها برای ساختن راه از عشق آباد تا مشهدفشار وارد می‏کنند. دستورالعمل چه باید باشد. ناصرالدین شاه به میرزا سعیدخان مؤتمن الملک نوشته است:

● [نامه اول‏]

جناب وزیر خارجه‏

عرایض شما در سلخ شعبان در نمارستاق(۲) رسید. از تفصیل احوالات اطلاع حاصل شد. در بعضی مطالب در روی پاکت‏ها حکم نوشته شد. ملاحظه کرده همانطور مجری دارند. و تفصیل را به عرض برسانند

عریضه که به خط خود نوشته بودید خواندم(۳) و تعجب کردم که چرا در اینجا تلگراف رکن‏الدوله را در فقره آمدن مأمور روسیه به مشهد و اظهار راه‏سازی از عشق آباد به مشهد اظهار نکرده‏بودید خیلی عجیب است که روس‏ها در هر مقام تعجیل و اصرار در امور دارند.

اولاً در فقره راه‏سازی در عهدنامه نوشته شده است که از سرحد الی قوچان و بعضی جاهابرای مراوده تجارت به رضا و منفعت طرفین راه ساخته شود. اسم مشهد مقدس در این نیست. واین کار هم باید بعد از تعین سرحدات و رفتن مأمورین طرفین به سرحدات...!(۴) و بعد از انجام‏همه کارها بشود. حالا چه جای عجله است. وانگهی الی مشهد هیچ در قرارنامه نیست.

سانیاً: در حقیقت به رضای طرفین و منفعت طرفین است در عهدنامه ما هنوز هیچ‏نفهمیده‏ایم که چه منفعتی برای ما دارد. گاه است مفید نباشد. خلاصه موافق عهد و قرارنامه واصولاً در فقره راه‏سازی هیچ جای عجله و اصرار نیست.

سالثاً: به مشهد مقدس که هیچ و ابداً سخنی و حرفی نیست و نباید ساخته شود. باید باشارژ دافر روس به سختی حرف زد این کار را حالا موقوف بکنید. به رکن الدوله هم تلگراف‏بکنید که ابداً در این نوع کارها مداخله نکرده جواب او این باشد که در این فقره‏ات تا از دولت‏ایران حکم نشود من به هیچ کاری نمی‏توانم اقدام کنم. و نکند ابداً تا هر چه حکم از اینجا بشوداو عمل کند حالا باید جواب سخت بدهد. بروند پی کارشان.

در فقرات دیگر که با مشورت نصیرالدوله و امین‏الدوله حرکت می‏کند بسیار خوب است.خدا فرموده است و شاور هم فی‏الامور مشورت لازم است.

بعد از ملاقات شارژ دافر روس هم آنچه شد به عرض برسانید.

روزنامه ملاقات ایلچی انگلیس را هم دیدم. او را در این فقرات به یک طوری حرف زده راه‏ببرید که خود را با شما بسیار محرم و یک دل بداند. و در بعضی کارها که چندان بی‏پرده نشود بااو مشورت کرده او را محرم و صاحب درد قرار بدهید عیب ندارد امّا نه به طوری که همه چیز رابفهمد.

در فقره خود سر و آشکار آمدن مهندسین روس بسیار بسیار سخت حرف بزنید و بگوئید اگراین طور است ما همراهی نخواهیم کرد و به رکن الدوله هم اعلام بکنید آنچه با شارژ دافر روس‏قرار بدهد. در فقره تعین سرحدات و رفتن مأمورین از طرفین نمی‏دانم چرا جواب درست وصریح نمی‏دهد شما البته در اینجا و در بسط اصرار بکنید.

متن نامه وزیر امور خارجه میرزا سعید خان انصاری موتمن الملک در دست نیست که‏روشن شود روس‏ها از او چه خواسته‏اند. از جواب ناصرالدین شاه پیداست که نامه روسهامربوط به مسائل مرزی اطراف سرخس و لطف آباد بوده است که ناصرالدین شاه نوشته است:

● [نامه دوم‏]

جناب وزیر خارجه‏

تلگراف رکن‏الدوله را دیدم. شما یک تلگراف دیگری که صریح او دستور العمل خود را بداندفردا رمز بکنید. همینطور که شما مختار و مجاز هستید که اولاً نظم سرحدات خود را بدهید ودقیقه کوتاهی نکنید. دویماً در فقره قلعه‏جات کلات و دره جز بخصوص لطف آباد و شیلیکانِ‏دره جز و قلعه‏جاتی که به هیچ وجه ترکمان در آن‏ها مسکن و رعیتی ندارد و اصولاً دره جزی وکلاتی هستند باز مثل لطف آباد در دره جزو شیلیکان و در کلات مثل لایق و ارچکان و چهچهه‏ و. و. هر وقت تمردی و خودسری دیدید البته تنبیه سخت کرده و نظم دولت و استقلال‏حکومت و سرحدداری جاری و مجری سازید. اما در قلعه‏جاتی که در اتک، کلات، دره جزساکنین اصلی ترکمان دارند به همان دستورالعمل که به حاجی سامخان داده شده است. با اطلاع‏او رفتا نمائید دستورالعمل همین است و تخلف نکنید فی ۹۹

نامه دیگری که از ناصرالدین شاه در زیر مطالعه می‏فرمائید از سواد آن پیداست که درباره‏مسائل کرماب سرخس دور میزند نامه را در زیر مطالعه فرمائید.

---