مادران در غم فرزندان

حضور زن در آثار نمایشی دفاع مقدس

جنگ تحمیلی و دوران هشت سال دفاع مقدس علاوه بر رزمندگان و قهرمانان جنگ که به طور مستقیم در جبهه ها حضور داشتند تمام جامعه ایرانی را با خود درگیر داشت.

هم آن پدر و پسری که در جنگ شرکت داشتند، هم همسر و مادری که فرزند یا همسرشان را برای اعزام به جبهه ها آماده می کردند و هم زن و خواهری که در شهر یا در پشت جبهه و بیمارستان و گروه امداد یا حتی در نزدیکترین نقاط به جنگ حضور داشتند و هم زنان و دخترانی که برای دفاع از خانه و فرزند به ناچار اسلحه به دست می گرفت و در مقابل دشمن می ایستاد، همه و همه آدمها و شخصیتهایی هستند که مستقیم و غیر مستقیم در جنگ شرکت داشته اند و به نوعی با مسائل جبهه و دفاع مقدس درگیر بوده اند.

خواندن و مطالعه خاطرات و آثار داستانی زنان و مادران ایرانی که به هر صورت در جنگ حضور داشته یا با آن مرتبط بوده اند نشان دهنده نقش و تاثیر حضور زنان ایرانی در دوران دفاع مقدس است.

اما آنچنان که در این خاطرات می خوانیم و آنطور که از واقعیات و بازنمود آن بر اساس شنیده هایمان بر می آید، تئاتر دفاع مقدس و در محدوده ای مشخص تر ادبیات نمایشی در این حوزه ، آنچنان که انتظار می رود در زمینه پرداخت نقش زنان موفق عمل نکرده و یا اینکه حداقل می توان گفت که علاقه ای به نمایش حضور زنان جنگ در آثار دفاع مقدس مشاهده نمی شود. دی یک نگاه کلی – البته صرفنظر از دقت در برخی استثناء ها- بیشتر نمایشنامه های دفاع مقدس آثار محدود به شخصیتهای مردانه هستند و در اغلب آنها زنان در قالب شخصیت (همسر یامادر) تنها در حاشیه اتفاقات و پس زمینه موضوعات حضور دارند و تازه در بسیاری از این آثار نیز زن ها آنچنان که انتظار می رود در حرکت درام تاثیر ندارد و بیشتر به عنوان شخصیتهایی همراه و حاشیه ای مطرح هستند.

در یک محدوده کلی اگر نمایشنامه های دفاع مقدس نوشته شده در چند دهه حیات این حوزه از تئاتر را بررسی کنیم می توانیم به دو دسته بندی بزرگ از این آثار برسیم:

▪ دسته اول: نمایشنامه هایی هستند که به روایت مستقیم جنگ در جبهه ها اختصاص دارند. در این دست آثار و تقریبا در همه آنها (مثل کانال کمیل) هیچ شخصیت زنی در داستان و رویدادگاه نمایش نامه وجودندارد. همانگونه که ذکر شد در این گروه از آثار فضا، شخصیتها و داستان کاملا مردانه هستند و اگر هم نامی از یک زن به میان آید تکرار لفظی خاطره حضور مادر یا همسری است که در محیط و محدوده ای دیگر و خارج از محیط جنگ – رویدادگاه نمایشنامه – حضور دارد.

▪ دسته دوم: نمایشنامه هایی هستندکه خارج از محیط جبهه می پردازند. بیشتر این نمایشنامه خاطره جنگ، تاثیرات جنگ بر خانواده ها، جامعه و ... را محور پرداخت داستانهایشان دارند. بهتر است این نمایشنامه ها را هم با محوریت نقش زن ها در دو گروه تقسیم کنیم. گروه اول آثاری هستند که به تنهایی، مشکلات وحضور رزمندگان در خانواده می پردازند و تعداد آنا در میان آثار خارج از محدوده جنگ بسیار زیاد است و گروه دوم: نمایشنامه هایی هستند که تاثیرات جنگ را بر جامعه و خانواده ها مورد پرداخت قرار داده اند و عموما تعداد کمتری از آثار را شامل می شوند.

در گروه نخست زن ها بیشتر به عنوان یک همراه یا پشتیبان در کنار قهرمانان جنگ قرار می گیرند، مثلا مادر رزمنده ای که با پسرش به خرابه های جنگ آمده و شاهد مرور خاطرات جنگ توسط فرزندش است، یا خواهر جانبازی که در نمایشنامه "آن سوی رویاهای من" نوشته محمدرضا آریان فر شاهد رنج ها و خاطرات برادرش است، یا مثلا همسر جانباز و خواهر شهید در نمایشنامه "امشب دیگر مهره های پشتم نی لبک می زند" نوشته حمیدرضا نعیمی که باز هم شاهد رنج ها و مشکلات زندگی همسرش در ارتباط با خاطرات جنگ است .

در این گروه از آثار زن ها یک شخصیت کمکی هستند که فقط حضور دارند تا شاهد داستان و زندگی مردان و قهرمانان جنگ باشند.

نمونه دیگر حضور مشابه زن ها در چنین آثاری، عشق دختری است که پیش از جنگ با یکی از قهرمانان همراه بوده و حالا دیگر وجود ندارد، یا همسری که مثل زن "پیراهن هزار یوسف" نوشته علیرضا حنیفی هر چه تلاش می کند نمی تواند به دنیای قهرمانان جنگ وارد شودو باز هم در حاشیه می ماند و عاقبت هم همسرش را از دست می دهد.

زنان به عنوان گروهی از مهمترین شخصیت های درگیر با جنگ معمولا در چنین آثاری آنچنان که می بایست ، مورد ارزیابی قرار نگرفته اند و حضورشان آنطور که باید مهم و تاثیر گذار دیده نمی شود.

اما در گروه دوم که به طور مشخص نمایشنامه های اجتماعی هستند، شخصیت به عنوان یک انسان به صورت واقع گرایانه تری در کنار دیگر اشخاص و مردان داستان قرار گرفته و به همان میزان اهمیت دارد که دیگری آدمهای داستان مهم هستند.

مثلا در نمایشنامه "خونیان و خوزیان" نوشته محمود استاد محمد هم زمان با رویداد اتفاق زن ها به همان میزان که مردها در واقعه دخیل هستند حضور دارند، تاثیر می پذیرند و تاثیر می گذارند. در نمایشنامه "سقوط سایه ها" نوشته عبدالحی شماسی نیز زن در نقش یک مادر در مقام مقابله و مقاومت در برابر دشمن قرار می گیرد، اهمیت پیدا می کند و تاثیرگذار واقع می شود.

نمونه های دیگر چنین پرداختی را می توان در نمایشنامه های دیگری چون "اگه مرد کوچولویی پیداش می شد که می خندید" نوشته جمشید خانیان که تلاش یک زن و شوهر برای زنده کردن خاطره حضور یک فرزند را روایت می کند یا نمایشنامه "خیال روی خطوط موازی" که حضور موثر و پررنگ تری از نقش زن را به نمایش می گذارد، مشاهده کرد.

شاید بررسی روند حضور شخصیت های زن در آثار و نمایشنامه های دفاع مقدس با چنین شیوه ای ، آنگونه که می بایست دقیق و علمی نباشد اما تلاش نگارنده از طرح موضوع و بررسی کلی حضور زن در نمایشنامه ها و آثار دفاع مقدس تنها اشاره به این مهم باشد.

زن ها همچون مردان جنگ و سختی ها و ایثارگری های دوران دفاع مقدس را تجربه کرده اند و اگر تاثیرپذیری و مواجه و درگیری آنها با جنگ بیشتر از مردان نبوده باشد، مسلما کمتر از آنان هم نخواهد بود. گر چه برخی نویسندگان این نقش را در حاشیه مبارزه ای مردانه قرار می دهند (قانون نانوشته نوشته مهرداد رایانی مخصوص) و برخی در تلاشند تا اهمیت حضور و تاثیرگذاری حضور زن را در داستان پررنگ تر به نمایش بگذراند (فصل خون نوشته ایوب آقاخانی)

مهرنوش نصوری