وام و جغرافیای دریافت وام در ایران

چه وامی را چگونه و با چه شرایطی و از چه بنگاه مالی دریافت کنیم

اگر با وجود تمام موانعی که در راه وام گرفتن از سیستم بانکی کشور، باز هم می‌خواهید یا مجبورید به هر نحو از وام بانکی استفاده کنید، بد نیست بدانید پرداخت وام در سیستم بانکی ایران چگونه و براساس چه پیش‌فرض‌هایی انجام می‌شود. به عبارت دیگر، به تناسب فعالیت یا نیازی که دارید باید از کدام‌یک از وام‌ها استفاده کنید و ورود به حیطه دیگر وام‌ها برای شما و نوع فعالیت‌تان مثمرثمر نیست. این مطلب می‌خواهد شما را با انواع وام و شیوه‌های پرداخت آن و همچنین کلیات جغرافیای وام کشور آشنا کند تا هفتاد خوان وام‌گیری را کمی آسان‌تر و حداقل با آگاهی نسبی طی کنید!

● پول، کالای بانک

هر مغازه‌ای، کالایی را تهیه و با افزودن سود خود بر آن، آن را برای فروش در معرض دید خریداران قرار می‌دهد. خریداران نیز با مقایسه قیمت و کیفیت کالا درباره خرید خود تصمیم می‌‌گیرند. حال بانک نیز به عنوان یک بنگاه اقتصادی یا مغازه، کالایی به نام پول را تحت عنوان وام در معرض فروش گذاشته است. به عبارت دیگر، بانک این کالا را یا شخصا تهیه‌کرده که نام آن سرمایه یا آورده است یا از مردم تحت عنوان سپرده دریافت کرده است. بانک، مجموع این کالای خود را قیمت‌گذاری کرده و در بسته‌های مختلف در معرض دید خریداران قرار می‌دهد. پس ملاک اولیه برای دریافت وام از بانک، پرداختن قیمت آن یا همان نرخ سود تسهیلات است. به طور طبیعی، بانک می‌خواهد کالایش را گرا‌ن‌تر بفروشد و ضمنا از بازدریافت آن نیز مطمئن شود. در مقابل، خریدار می‌خواهد این کالا را ارزان‌تر دریافت کرده و تضمینی هر قدر آسان‌تر و ساده‌تر برای دریافت وام در اختیار بانک قرار دهد. مجموع این فرآیند، پروسه پرداخت و دریافت وام را تشکیل می‌دهد که نرخ سود تسهیلات یا همان قیمت پول به عنوان کالای بانک اصل و اساس آن را تشکیل می‌دهد. در سیستم بانکی ایران نیز وام‌ها براساس نرخ سودی که به آنان تعلق می‌گیرد، تقسیم‌بندی می‌شوند.

● از عقود مبادله‌ای تا عقود مشارکتی

در ادبیات بانکی ایران مقصود از «عقد» همان قراردادی است که میان بانک و وام‌گیرنده برای کمیت و کیفیت دریافت وام منعقد می‌شود. عقود بانکی در ایران به دو دسته عقود مبادله‌ای و عقود مشارکتی تقسیم می‌شود که نرخ سود نقش اساسی را در تقسیم آنان مشخص می‌کند. عقود مبادله‌ای به نوع قرارداد وامی گفته می‌شود که بانک مقدار معینی پول را در قبال نرخ سود مشخص، غیرقابل تغییر و غیرشناور در اختیار اشخاص قرار می‌دهد. تقریبا ۷۰ تا ۸۰ درصد وام‌ها در ایران به شیوه مبادله‌ای پرداخت می‌شود. عقود مبادله‌ای چون معمولا نرخ سود کنترل‌شده‌ای دارند و بانک‌ها نمی‌توانند برخلاف نظر بانک مرکزی و شورای پول و اعتبار که سالانه این نرخ‌ها را تعیین می‌کنند، در آن تغییری به سود خود ایجاد کنند، معمولا مورد بی‌میلی بانک‌هاست.

از سوی دیگر معمولا بیشتر متقاضیان عقود مبادله‌ای، اقشار متوسط و پایین جامعه هستند که این امر از دید بانک‌ها، ریسک پرداخت تسهیلات را بالا می‌برد. همچنین در گذشته، پرداخت «تسهیلات تکلیفی» که پرداخت مقدار معینی وام به نرخی کمتر از نرخ‌های معمول به افراد و صنایع خاصی که نیاز به حمایت داشتند، بود، در قالب عقود مبادله‌ای انجام می‌شد. لذا از هر زاویه‌ای که نگاه شود، بانک‌ها چندان تمایلی به پرداخت وام در قالب عقود مبادله‌ای ندارند. با این حال، ماجرا درباره عقود مشارکتی فرق می‌کند. در این قرارداد، بانک یا در سود و زیان یک سرمایه‌گذاری با وام‌گیرنده شریک است، مثلا در پروژه ساخت یک پاساژ، بانک با پرداخت پول و سرمایه‌گذاری با سرمایه‌گذار یا سرمایه‌گذاران دیگر مشارکت کرده و به نسبت شراکت در سود آن سهیم می‌شود یا نرخ سود تسهیلاتی که به شخص می‌پردازد، شناور و بالاست، یعنی متناسب با بازدهی واقعی پروژه‌ای که بانک به خاطر آن وام می‌پردازد، با توافق دو طرف نرخ سود تعیین می‌شود و لذا چندان به اعداد و ارقامی که از سوی شورای پول و اعتبار تکلیف می‌شود، پایبند نیست.

بدیهی است بانک‌ها چون از محل پرداخت تسهیلات مشارکتی سود بیشتری دریافت می‌کنند و همچنین تضمین‌های قوی مانند خود پروژه‌ها یا کالاهای اقتصادی را در اختیار دارند و سرانجام وام‌گیرنده اعتبار مالی بالایی برای بازپرداخت دارد، تمایل دارند بیشتر منابع خود را به سوی پرداخت این عقود هدایت کنند. عقود مشارکتی معمولا ارقام درشتی را در بر می‌گیرد و دوره بازپرداخت آن کوتاه و سود آن نیز بالاتر است. این برخلاف عقود مبادله‌ای است که معمولا وام‌های خود را در برمی‌گیرد که بازپرداخت آن بلندمدت است و معمولا از تضمین‌های حقوقی مانند ضمانت محل کار، چک، سفته و...برای دریافت آن استفاده می‌شود، اما بانک‌ها معمولا برای پرداخت وام‌های مشارکتی حتی این مدارک را نیز به طور کامل اخذ نمی‌کنند، چراکه نوع فعالیت شخص خود ضمانتی قوی محسوب می‌شود.

● وام‌های مبادله‌ای

به طور خلاصه اکثر وام‌هایی که من و شما به آن نیاز داریم، در قالب عقود مبادله‌ای می‌گنجد. از لحاظ حقوقی عقود مبادله‌ای به چهار دسته تقسیم می‌شوند: فروش اقساطی، جعاله، اجاره به شرط تملیک و سلف. وام‌های فروش اقساطی برای تهیه کالاهایی خاص به افراد پرداخت می‌شود. این وام‌ها به طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند: فروش اقساطی مواد اولیه، لوازم یدکی و ابزار کار. فروش اقساطی وسایل تولید، ماشین‌آلات و تاسیسات و فروش اقساطی مسکن. از معروف‌ترین این وام‌ها می‌توان به وام خرید و ساخت مسکن که هم‌اکنون در انحصار بانک مسکن است و وام هفت میلیون تومانی خرید خودرو اشاره کرد. وام‌های خرد تا سقف چهار میلیون تومان که توسط برخی بانک‌های دولتی و نیمه‌دولتی تحت عنوان خرید لوازم منزل پرداخت می‌شود، از جمله این وام‌ها به شمار می‌رود. در نظام بانکی ایران سقف دریافت فروش اقساطی حداکثر ده میلیون تومان است که بازپرداختی طولانی (سه تا پنج سال)‌ دارد.

● جعاله

بخش بزرگی از وام‌های خرد در قالب عقد جعاله انجام می‌شود. براساس این عقد بانک‌ها می‌توانند در امور تولیدی، بازرگانی و خدماتی با تنظیم قرارداد به شخص (عامل یا جاعل)‌ مبالغی پرداخته و سپس با احتساب سودی معین آن را دریافت کنند. مبلغ وام‌های جعاله از پنج تا ۵۰۰ میلیون تومان در نوسان است. با این تفاوت که برخلاف وام فروش اقساطی که بازپرداخت طولانی دارد، بازپرداخت این وام‌ها کوتاه‌مدت و حداکثر دوساله است. بانک‌ها معمولا این وام‌ها را برای خریدهای کوتاه‌مدت بازرگانی یا واردات پرداخت می‌کنند و چون بازپرداخت آن کوتاه و حتی گاه به شکل اعتبار (یعنی نپرداختن پول نقد و تخصیص مستقیم مبلغ برای انجام کاری مشخص است) پرداخت آن مقرون به صرفه‌تر است.

این وام طیف وسیعی از وام‌های ضروری و مردمی را نیز در بر می‌گیرد. تعمیر مسکن، خرید لوازم منزل و خرید خودرو جهت خودروهای فرسوده از معروف‌ترین مصداق‌های وام‌های جعاله است. سقف این وام‌ها در سیستم بانکی کشور حداکثر ده میلیون تومان است، اما در سایر فعالیت‌هایی که بانک‌ها تشخیص دهند و بازپرداخت کوتاه‌مدت باشد برای طیف نامحدودی از امور بازرگانی (صادرات و واردات) و خدماتی تا سقف ۵۰۰ میلیون تومان نیز پرداخت می‌شود.

● اجاره به شرط تملیک سلف

در عقد مبادله‌ای اجاره به شرط تملیک، بانک برای تهیه کالای با دوام مشخص و بازپرداخت اصل و سود پول در اقساط مساوی تسهیلات پرداخت می‌کند. شرکت‌های لیزینگ خودرو نمونه بارز این وام‌ها هستند. سند کالایی که در این نوع وام خریده می‌شود تا زمان بازپرداخت وام تحت مالکیت بانک باقی می‌ماند. وام‌های سلف نیز برای پیش‌خرید نقدی محصولات واحدهای تولیدی در بخش‌های صنعتی، معدنی و کشاورزی به کار می‌رود. این قرارداد بیشتر درباره تامین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی و خدماتی به کار می‌رود و مکانیسم آن، این گونه است که بانک برای کمک به فرآیند تولید کالایی مشخص به شخص وام می‌دهد یا محصول مورد علاقه را قبل از تولید پیش‌خرید می‌کند. در هر صورت، شخص وام‌گیرنده می‌تواند از تولید یا تضمین فروش کالای خود مطمئن باشد. این تسهیلات معمولا کوتاه‌مدت و حداکثر یک‌ساله پرداخت می‌شود و نرخ سود آن براساس عقود مبادله‌ای ثابت است.

● عقود مشارکتی

در عقود مشارکتی، نرخ سود معینی وجود ندارد و نرخ سود معمولا به تناسب فعالیتی که انجام می‌شود، میان طرفین توافق می‌شود. لذا این عقد هم دارای سقف پرداخت‌های بسیار بیشتر و تا مبالغ میلیاردی است و هم نرخ سود آن بیشتر است. مشارکت مدنی مضاربه از مهم‌ترین وام‌های مشارکتی محسوب می‌شود. وام‌های مشارکت مدنی همان گونه که از نامش پیداست، مشارکت بانک با شرکای دیگر برای انجام امور اقتصادی متنوع را می‌رساند. در سیستم بانکی ایران مشارکت مدنی به چهار دسته مشارکت مدنی بازرگانی، مدنی خدماتی، مدنی صادراتی و مدنی مسکن تقسیم می‌شود. مثلا در مشارکت مدنی بازرگانی، بانک تا ۸۰ درصد سرمایه در گردش متقاضی برای امور مختلف بازرگانی از هزینه خرید کالا گرفته تا انبار‌داری، بسته‌بندی، ثبت و سفارش، بیمه، هزینه بانکی، گمرکی و... را تامین می‌کند.

سود این وجه به تناسب نوع کار بازرگانی میان بانک و بازرگان توافق می‌شود. در مشارکت مدنی صادراتی نیز بانک‌های ایرانی تا ۹۰ درصد ارزش‌ کالای صادراتی را به‌صورت وام‌های کوتاه‌مدت و حداکثر ۱۸ ماهه می‌پردازند. حداقل مدت بازپرداخت این عقد در محصولات کشاورزی شش ماه و حداکثر آن برای صدور خدمات فنی ـ مهندسی ۱۶ ماه است. یکی دیگر از انواع بسیار رایج مشارکت مدنی، در بخش مسکن است که بسیار رایج و مورد اقبال بانک‌هاست. در این عقد، بانک مثلا با دارنده زمین شریک شده و سپس بخشی از ساختمان را به تملک خود درمی‌آورد. در نوع دیگر، بانک به تناسب سودفروش نهایی واحدهای آن ساختمان، سود تسهیلات خود را تعیین می‌کند. مدت بازپرداخت این وام‌ها بیشتر وحداکثر پنج سال است.

● مضاربه

مضاربه، نوعی عقد مشارکت است که شخص با وامی که بانک به وی پرداخت کرده تجارت می‌کند و طرفین در سود حاصل شریک می‌شوند. وام‌های مضاربه‌ای طیف متنوعی از کالاها و خدمات را در برمی‌گیرد و بانک می‌تواند در هر بخشی از فرآیند تولید یا تجارت که احساس کرد، چنین وامی را پرداخت کند. تامین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی، لوازم یدکی، ابزار کار، وسایل تولید و ماشین آلات، مسکن، کالاهای مصرفی بادوام، همه و همه می‌تواند زیرپوشش این عقد قرار گیرد.

● سرانجام قرض‌الحسنه...

در دین مبین اسلام، قرآن‌کریم بصراحت از قرض‌الحسنه، قرضی که به خداوند پرداخت می‌شود، سخن گفته است. قرض‌الحسنه، عقدی است که در هیچ‌یک از عقود مبادله‌ای و مشارکتی جای نمی‌گیرد، چون سودی از آن دریافت نمی‌شود. وام قرض‌الحسنه در بانک‌ها به شکل‌هایی چون: قرض‌الحسنه ضروری، قرض‌الحسنه ازدواج و قرض‌الحسنه درمان پرداخت می‌شود که سقف آن معمولا چهار میلیون تومان است. البته بجز وام ازدواج که سقف آن تا ده میلیون تومان (در صورت حائز بودن شرایط اختصاصی)‌ می‌رسد. در کنار این، وام‌هایی به شکل شبه‌قرض‌الحسنه توسط بانک کارگشایی که یکی از زیربخش‌های بانک ملی ایران است، پرداخت می‌شود. مراجعان می‌توانند با گروگذاشتن طلاجات و سایر اموال قیمتی خود از وام‌های بدون سود یا کم‌سود این بانک نیز استفاده کنند.

● جغرافیای پرداخت وام!...

در جستجوی وام‌ مناسب برای خود به این نکته توجه داشته باشید که در ایران به طور قانونی یا غیرقانونی چهار دسته بنگاه مالی وجود دارند: بانک، موسسه مالی ـ اعتباری، تعاونی اعتبار و صندوق قرض‌الحسنه. بانک‌ها به دو دسته خصوصی و دولتی تقسیم می‌شوند. در بانک‌های دولتی یا نیمه‌دولتی معروف می‌توان هر سه دسته وام یعنی قرض‌الحسنه، مشارکتی و مبادله‌ای را دریافت کرد. (البته اگر توانستید، خبر بدهید!) اما در بانک‌های خصوصی خبری از وام قرض‌الحسنه و عقود مبادله‌ای نیست. بلکه عموما می‌توان از عقود مشارکتی در آن استفاده کرد. در موسسه‌های مالی ـ اعتباری و تعاونی‌های اعتبار نیز اکثرا از عقود مشارکتی و سودهای بالا می‌توان سراغ گرفت. هر چند برخی از این موسسات اقدام به پرداخت تسهیلات با عقود مبادله‌ای البته به شرط سپرده‌گذاری می‌کنند. اما وام گرفتن از آنها راحت‌تر و سریع‌تر و با بروکراسی کمتری همراه است.

در صندوق‌های قرض‌الحسنه نیز وام به شرط سپرده‌گذاری با سود بسیار کم و با کارمزد ۴ درصد قابل دریافت است. البته به شرط آن که پول شما مدتی در آن خوابیده باشد و به تناسب زمان خواب پول، مبلغ وام معین خواهد شد. البته برخی کارشناسان در قرض‌الحسنه‌بودن تسهیلاتی که به شرط سپرده‌گذاری پرداخت می‌شود، تردید جدی دارند.