طنز در داستان نویسی معاصر

طنز, اجتماعی ترین گونه ادبی است و از این رو بالاترین ظرفیت را در رویارویی با مسائل روز, در مقایسه با دیگر ژانرهای ادبی, داراست

می دانیم كه طنز، اجتماعی ترین گونه ادبی است و از این رو بالاترین ظرفیت را در رویارویی با مسائل روز، در مقایسه با دیگر ژانرهای ادبی، داراست. پس بی جهت نیست كه می بینیم حركت طنز در دوره معاصر كشورمان، به شدت از تحولات سیاسی و اجتماعی تاثیر پذیرفته و قالب و محتوای آثار طنز، در برخورد با جریانات روز شكل گرفته و دچار تغییر و دگرگونی شده است. پیامد اجتناب ناپذیر این امر، آزمایشگری بیشتر طنز، نسبت به ژانرهای دیگر، در جست وجو برای یافتن قالب های نوین و زبان متناسب با زمانه بوده است، به گونه ای كه حركت های جدی در عرصه ادبیات داستانی، با آفرینش آثار طنز همراه بوده و بسیاری از آنها در نوشته های طنز نمود یافته است. پیامد این امر، بروز و پیدایش جریاناتی در طنز معاصر است كه در عرصه ادبیات داستانی كشورمان، به نقاط عطفی تبدیل شده اند.در یك نگاه كلی، به نظر می رسد سرنوشت طنز معاصر، بنا به خصلت اجتماعی بودن طنز، بیش از هر گونه دیگر ادبی، با ژورنالیسم گره خورده است. چهره های شاخص طنز، یا از نشریات طنز نویسی را آغاز كرده اند، یا آثار خود را در نشریات به چاپ رسانیده اند. این امر، شاید موجب شده كه بسیاری از آثار طنز ، بین ژورنالیسم و ادبیات معلق بمانند، ولی از سوی دیگر، امكان برخورد روزآمد با زبان مردم و جامعه و آفرینش قالب های متناسب با آن را در عرصه ادبیات فراهم ساخته است. در ردیابی جریانات ادبی طنز معاصر، تا بهمن ،۵۷ به چهار دوره زمانی مشخص می رسیم كه طنز هر دوره، مولفه های خاص خود را دارد:

۱- طنز به عنوان یكی از دو مولفه اصلی تعمیق رویكرد مردمی و تجددطلبانه مشروطه در ادبیات معاصر (در كنار واقع گرایی كه مولفه دیگر است.) این حركت كه همراه با ارائه نخستین آثار ادبی حركت تجددطلبی (مسالك المحسنین طالبوف و سیاحتنامه ابراهیم بیگ زین العابدین مراغه ای) وارد عرصه ادبیات كشورمان می شود، در آثار دهخدا رشد می یابد، كمال پیدا می كند و در آثاری مثل «قندرون» از این نویسنده كه در شماره های ۲۷ صوراسرافیل ستون چرند پرند چاپ شده است، طنز را به قلمرو ادبیات داستانی می كشاند و در ادامه، در «یكی بود یكی نبود» جمالزاده، به شكل گیری عامل زبان در داستان كوتاه فارسی منجر می شود، به این صورت كه جمالزاده، با پیگیری نظریه «دموكراسی ادبی» خود، آدم های كاریكاتوری دهخدا را در آثارش به شخصیت های داستانی تبدیل می كند و عامل لحن و زبان را در داستان كوتاه فارسی به كار می گیرد. در حقیقت رویكرد مدرنیستی مشروطه در عرصه طنز، دو وجه دارد: یكی ایجاد تحول در ساختار آثار ادبی با وارد ساختن لحن و زبان مردم در عرصه داستان و دیگری وارد ساختن عنصر نقد (اجتماعی، فرهنگی، ادبی و...) در عرصه ادبیات، كه طنز، ویژگی مشخص و ممتاز آن است.

• دوره دوم

دوره گسست است كه تقریباً از ۱۳۰۰ آغاز می شود و تا حدود ۱۳۲۰ تداوم می یابد. در دوره معاصر، هرجا گسست سیاسی رخ داده است، ما، با چند رویكرد متفاوت طنز نویسان مواجه شده ایم: گروهی از نسل شكست كه در فضای آزاد قلم زده بودند، در رویارویی با كابوس تباهی و انحطاط، قلم به زمین می گذارند و از هماهنگی با شرایط جدید با تجلی شرایط جدید در آثار طنزشان سر باز می زنند. دهخدا از این جمله است. در جواب رعدی آذرخشی كه می گوید چرا دیگر به سبك چرندپرند نمی نویسد، جواب می دهد: آن آزادی دوره مشروطیت صغیر را كه به بركت آن صوراسرافیل نوشته می شد و آن شوروشوق مردم را به من باز دهید تا دوباره به آن سبك و سیاق بنویسم.گروه دوم، گروهی از نسل شكست هستند كه در جست وجوی قالب های جدید یا راه های نوین برای ارائه نظرگاه های انتقادی بر می آیند، تصویرگر گسست نسل خود می شوند و همگام با یافتن قالب های جدید و متناسب با زمان، به تعمیق نگاه انتقادی طنز گذشته خود نیز می پردازند و از این رو، طنز را چه در قالب و چه محتوا، دچار تغییر و تحول می سازند. در كنار این دو گروه، طنز نویسان دیگری هستند كه به علت انتخاب مضامین خنثی، عكس العمل چندانی را برنمی انگیزند و در هر دوره ای می توانند خط سیر بی فراز و نشیبی را از نظر قالب و محتوا طی كنند.

۲- در دوره گسست ۱۳۰۰ تا ،۱۳۲۰ جمالزاده، حركتی رو به افول را طی می كند، از «یكی بود یكی نبود» فراتر نمی رود و دموكراسی ادبی را به افراط می كشاند. میرزاده عشقی، به هجوی خشمگینانه و تند پناه می برد و در این راه جان می بازد. طنزنویسانی كه در جست وجوی مضامین نو برمی خیزند، عبارتند از: حسن مقدم كه در نمایش «جعفر خان از فرنگ برگشته» و چند داستان كوتاهی كه نوشته است، نگاهی دردشناسانه و از درون به تقابل جامعه سنتی با مدرنیته دارد، و ذبیح بهروز كه در نمایش «جیجك علیشاه»، تصویری هجایی را از استبداد به دست می دهد و نیز برجسته ترین طنزنویس این دوره، صادق هدایت، كه با آثار طنزش به خصوص اثر بسیار معروف و ارزشمند «وغ وغ ساهاب»، كه آن را با مسعود فرزاد نوشته است، سبكی نو در ادبیات فارسی پدید می آورد و طنزی هجایی نسبت به گونه های مختلف ابتذال فرهنگی، ادبی و سیاسی اجتماعی را ارائه می دهد و به تعمیق حركت ادبی پیش از خود، و نیز تعمیق تفكرات و نگاه انتقادی نسل گذشته در عرصه طنز كمك می كند.

دوره بعددوران بحرانی ۲۰ تا ۳۲ است. دوره ایدئولوژیزه شدن زبان ادبیات و پا گرفتن رئالیسم سوسیالیستی، دوره امید و التهاب. در این دوران، چاپ نشریات، به بالاترین میزان ممكن می رسد كه تنها قابل قیاس با سال های ابتدایی انقلاب ۵۷ است. افكار و اندیشه ها، امكان طرح آزادانه را می یابند. عنصر نقد اجتماعی، به صورت گسترده ای در عرصه ادبیات داستانی و بالطبع طنز، مطرح می شود. در این دوره، برخلاف طنز جست وجوگر دوره پیش، با طنزی مستقیم و خطابی مواجهیم. به تاسی از ادبیات واقع گرای سوسیالیستی گونه ای طنز پدید می آید كه با زبانی مستقیم، جامعه را به صورت صحنه درگیری منافع طبقاتی تبدیل می كند و به نقد مستقیم مظاهر فساد اداری و اقتصادی و تضاد طبقاتی می پردازد. داستان های محمدامین محمدی و محمدعلی افراشته در روزنامه معروف و پرتیراژ چلنگر، از نمودهای مشخص این جریان است. معمولاً نویسندگان هرجا تلاش می كنند آدم های جناحی خوبی باشند، نویسندگان بدی از كار در می آیند. این امر در مورد آثار حزبی پدید آمده در دهه ۲۰ نیز صادق است كه بیش از آن كه ارزش ادبی و هنری داشته باشد، شكل نقد اجتماعی و طبقاتی را دارد. در همین دوره است كه صادق هدایت، حاجی آقا را می نویسد كه برعكس بقیه نوشته های هدایت، آرمانگرایانه است و به علت ضعف های ساختاری، مخدوش شدن عامل لحن در اثر و شعاری بودن آن، از سوی گروهی، «خودكشی ادبی هدایت» لقب گرفته است و به صورتی آشكار، از جریانات روز تاثیر پذیرفته است. این در حالی است كه یك سال پیش از انتشار حاجی آقا، صادق هدایت «ولنگاری» را منتشر كرده است (در سال ۱۳۲۳) كه چه در قالب و چه در نگاه، هنجارشكن است. در گرماگرم زیربنا قلمداد كردن اقتصاد، به زمینه های فرهنگی پاگرفتن استعمار نظر دارد و در هنگامه رواج ناسزانامه های علنی، قالب قضیه های تمثیلی را داراست و برخی از آثار آن، از بهترین آثار طنز هدایت به شمار می آیند.

---