اعتیاد, علل, پیشگیری

شنیده بودم که در یکی از ورزش های رزمی دارای عنوان و افتخارات است و چند بار در مسابقات استانی و فرا استانی شرکت کرده است وقتی که در چهار سال پیش برای اولین بار او را دیدم, با همین ذهنیت در چهره اش خیره شدم در صورتش نشاط و شادابی محسوسی موج می زد و لبخندی مغرورانه لبانش را قلقلک می داد

درسایت اینترنتی حوزه مطلبی در باره اعتیاد و پیشگیری نوشته اند که قابل تعمق است با هم این مطلب را می خوانیم :

شنیده بودم که در یکی از ورزش‏های رزمی دارای عنوان و افتخارات است و چند بار در مسابقات استانی و فرا استانی شرکت کرده است . وقتی که در چهار سال پیش برای اولین بار او را دیدم، با همین ذهنیت در چهره اش خیره شدم . در صورتش نشاط و شادابی محسوسی موج می‏زد و لبخندی مغرورانه لبانش را قلقلک می‏داد .

چهارسال فرصت‏خوبی بود تا سرنوشت زندگی‏اش در مسیر دیگر طی شود . چندی پیش دوره‏ی درسش تمام شده و آمده بود، تا برای رفتن به زادگاهش از من خداحافظی کند . در اتاق را باز کرد . با شرمندگی و چهره ای که پایین را می پایید! به صورتش میخکوب شدم، و از او پهنای صورتش را کبودی ملایمی پوشانده و پاسخ چشمانش را باد ملایم پاییزی به زردی نشانده بود و دریغ از آن قامت رعنا که نه من، بلکه بسیاری از هم‏سن و سال‏هایش را به حسرت و غبطه میهمانی می‏کرد .

لبخندی ساختگی صورت سعید را معنای عاریتی داده بود . چند دقیقه که با او بودم، من نیز خودم را با یک تبسم مصنوعی اداره کردم . ملاقات کوتاه بود . وقتی دستش را به علامت‏خداحافظی در دستانم فشردم، لرزش خفیف و اجباری دستانش را حس کردم . سعید رفت‏به سوی سرنوشتی مبهم و نا معلوم; و من نیز در این اندیشه که دیو اعتیاد در کمین صدها سعید نشسته است . سعید برادر من نبود، اما سرنوشت او می‏تواند میان سعید و برادرم، میان سعید و فرزندم مشترک باشد . از این پس اعتیاد است که سعید را اداره می‏کند . سعید، برگ خزان زده‏ای است در چنگال اعتیاد، تا باد پاییزی او را در کدام باتلاق ناشناخته مدفون سازد .

اگر در گذشته درصدی اندک از افراد جامعه را معتادان تشکیل می‏دادند، در حال حاضر این درصد فزونی یافته و دامنه‏ی آن، قشر جوان جامعه را نیز نشانه گرفته است . تنوع مواد اعتیادآور، سهولت دستیابی به آن ها، گسترش عواملی که افراد - خصوصا قشر جوان جامعه - را به اعتیاد دعوت می‏کند، عدم کارآیی و یا کم اثر بودن راه حل هایی که به عنوان پیشگیری از اعتیاد و یا مبارزه با آن پیموده می‏شود، و ... اعتیاد را به عنوان دشمنی خطرناک برای نسل حاضر و آینده نشان می دهد .

این زنگ خطر بیش‏تر صدا می‏کند، زمانی که آمارها نشان می‏دهند، حدود ۶۰۰ هزار نفر از دانش آموزان کشور در معرض ابتلا به دخانیات هستند و نزدیک به ۱۲ درصد جمعیت ۱۵ تا ۶۹ سال کشور سیگاری‏اند و ۷ درصد از این تعداد را افراد زیر ۴۰ سال تشکیل می دهند (۱) همین تکه از آمار، گویای گسترش مصرف دخانیات در گروه سنی زیر ۴۰ سال است و در حقیقت نشان می‏دهد که ظرف دو دهه‏ی گذشته، چه تعداد از افراد به مصرف دخانیات روی آورده اند; اگر افراد زیر ۲۰ سال را گرفتار دخانیات ندانیم .

آمار دیگری که رئیس سازمان ملی جوانان ارائه کرده است، نشان می دهد که ۳۰% از جمعیت دو میلیون معتاد ایرانی را جوانان تشکیل می‏دهند . (۱)

زنگ خطر به صدا در آمده است:

سازمان بهداشت جهانی سیگار را قاتل انسان معرفی کرده است . سالانه حدود پنج میلیون نفر بر اثر استعمال دخانیات جان خود را از دست می دهند . آمار برخی از کشورها نشان می‏دهد که چه اندازه دامنه‏ی استعمال دخانیات گسترش یافته است . مثلا در امریکا حدود ۲۸% از مردم به سیگار معتادند . این آمار در برزیل رقم ۱۵% و در ژاپن ۳۰% را نشان می‏دهد .

آماری که وزارت صنایع اعلام کرده است، گویای مصرف سالانه ۳۳ تا ۳۴ میلیارد نخ سیگار در کشور ماست و مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، مصرف سالانه‏ی سیگار را در کشور، پنجاه میلیارد نخ اعلام کرده است . جالب توجه و یا بهتر بگوییم مسئله‏ی خطرناک در این خصوص، آن که تنها ۲۵% از این مقدار را شرکت دخانیات تولید می کند و بازار ۷۵% بقیه در دست قاچاقچیان حرفه ای است . (۳)

چه عامل یا عواملی در بروز اعتیاد موثرند و آن را تشدید و تسهیل می کنند؟ چگونه می‏توان از بروز این عوامل پیشگیری کرد؟ این دو سوال عمده فراروی کسانی است که در کشورهای گوناگون در زمینه‏ی پیشگیری از اعتیاد و مبارزه با آن دست اندر کارند .

کشف هویت

اگر در اولویت‏بندی عواملی که فرد را به دامن اعتیاد می کشانند، نظر واحدی نتوان ارائه کرد، به طوری که بعضی عوامل محیطی را به عوامل فردی و بعضا عوامل خانوادگی را در این امر اولویت می دهند، اما به نظر می‏رسد، هرگاه آغاز کشش فرد را به اعتیاد در نوجوانی و جوانی ببینیم، آن وقت‏بایستی مهم ترین عامل را اقتضای این سن و سال دانست .

به عبارت دیگر:

هرگاه به این نتیجه برسیم که نخستین رگه های گرایش فرد به اعتیاد از سنین نوجوانی و جوانی بوده است، آن گاه باید مهم ترین عامل کشاندن فرد را به اعتیاد، در این مقطع جست و جو کنیم .

به دنبال کشف هویت و این که من کیستم، هدف از آفرینش من چه بوده، چه بایدبکنم و چه مسیری را طی خواهم کرد; از مهم ترین سوالاتی که فراروی مقطع نوجوانی و جوانی است . البته مساله‏ی اثبات شخصیت، نوعی احساس استقلال و حالاتی از این دست، در مقطع پایین تر از نوجوانی هم بروز می کند، به طوری که روان شناسی رشد نشان می‏دهد، برخی از این حالت ها در ۷ - ۸ سالگی جرقه می‏زند، اما شروع پایدار این حالت ها مربوط به دوره‏ی نوجوانی و جوانی است; مقطعی که معمولا از ۱۳ سالگی شروع می شود و تا ۲۱ سالگی ادامه می یابد .

بر اساس آنچه گفته شد از مسائل عمده‏ای که نوجوان با آن رو به رو می‏شود مساله‏ی شکل گیری هویت فردی اوست; و این بدان معناست که او باید به سوال هایی نظیر «من کیستم "و" به کجا می روم‏» پاسخی بدهد . جست و جوی هویت‏شخص، متضمن این است که شخص تشخیص دهد که برای او چه چیزهایی مهم و چه کارهایی ارزشمند است و نیز متضمن تنظیم معیارهایی است که وی بر اساس آن‏ها بتواند رفتار خود و دیگران را هدایت و ارزیابی کند . علاوه بر این‏ها این جست و جو تکوین احساس خود شکوفایی و شایستگی را نیز در بر می گیرد ...

مرحوم"دکتر سیدمهدی‏کی‏نیا" دوران بلوغ را برزخ کودکی و جوانی بر می‏شمارد و در این خصوص می‏نویسد: (۴)

... نوجوانی از خود پرستی دوران کودکی، به دگر دوستی دوران مردانگی رو می آورد و در عین حال ممکن است هنوز از نیت‏خارج نشده باشد، به شدت خود دوستی نشان دهد . دوران بلوغ، دوران عجیب حیات آدمی است . گاه مانند اطفال به جست و خیز و بازی می‏پردازد و گاهی احساس اتکایی شدید نشان می‏دهد و زمانی خود را عاقل و فرزانه می‏پندارد و احساس ایمنی می‏کند ... قیود و محدودیت های مختلف در نظر او زشت و بی‏معنا و ظالمانه است . همه‏ی این ها را ساختگی ، غیر طبیعی، تحمیلی، جابرانه و آمیخته به ریا می‏داند . مشکلات گوناگون اجتماعی و موانع مختلف او را نومید می‏سازد . به همین جهت نو بالغ بیش تر به دنیای تخیل و رویا پناه می‏برد و در این دنیای تخیل است که ماجرا ها می‏آفریند . در حالی که کودک در زمان حال زندگی می‏کند، برنا در دوران خود پدیده‏ی زمان را به سوی گذشته و آینده معطوف می دارد ... . انسان در دوران بلوغ احساس می‏کند که هوس هایش زیاد، ولی کوشش های او نارساست .

در نتیجه احساس مبهمی از ناتوانی و اندوه دارد و می‏بیند بین آرزوهایش و نیروی وصول به آن، فاصله‏ی بزرگی موجود است ... . (۵)

بر اساس آنچه که گفته شد، از مهم ترین، بلکه مهم ترین مشخصه‏ی دوره‏ی نوجوانی و جوانی راه‏بردن به هویت فردی است . همین احساس او را با سوالات گوناگون مواجه می کند و همین سوالات شاکله و اسکلت هویت او را تشکیل می دهند . البته باید دانست که این احساس هویت‏بر اساس همانند سازی‏های دوران کودکی فرد است . به عبارت دیگر این احساس هویت و پیگیری آن در نوجوان بر اساس تعالیم و ویژگی‏هایی است که از کودکی با آن ها دمخور بوده و طبیعی است که والدین در این زمینه دارای مهم ترین نقش اند; و عوامل دیگر نظیر رسانه های جمعی و گروه های هم‏سن وسال نقش ثانوی را دارند; و هرگاه میان نقش والدین با عوامل دیگر تعارضی مشاهده شود، نوجوان دچار حالتی می‏شود که روان شناسان آن را"سردرگمی نقش" می‏نامند . اعتقاد به این یافته های مسلم روان شناسی ، بروز نوجوان و جوان نتوانسته است، در برابر آنچه آن را تلاش برای کشف هویت می‏نامیم، موفق گردد; و درحقیقت نتوانسته است پاسخی مناسب برا ی سوالات این مقطع که همگی در چارچوب کشف و احساس هویت‏شکل می گیرند، پیدا کند، در نتیجه ماییم و دو دسته از نوجوانان و جوانان:

الف) نوجوانان و جوانانی که توانسته‏اند در آشفته بازار کشف هویت، خویشتن را با پیدا کردن پاسخ های لازم به سوالات خاص این دوره باز شناسد و این مقطع را با موفقیت‏سپری نمایند . بدون شک والدین، معلمان، رسانه های جمعی و توده های هم‏سن وسال و رفیقان و دوستان در این میان نقش هدایت‏گری عمده ای دارند . تلاش نوجوان و جوان برای دستیابی به سوالات پیش آمده نقش اندکی دارد، زیرا نوجوان و جوان هنوز در رتبه ای نیست که بتواند مستقلا به سوالات خود پاسخ قانع کننده بدهد .

ب) گروهی دیگر که نتوانسته‏اند پاسخی مکفی و قانع کننده برای سوالات مربوط یه هویت‏خود پیدا کنند و در نتیجه هویتی انحرافی بر می‏گزینند، هویتی مغایر با ارزش های جامعه ای که در آن زندگی می‏کنند . (۶)

افتادن در دام اعتیاد، در مقطع نوجوانی و جوانی، پیوندی حساس و مسلم با سوالات این دوره و در حقیقت‏با سوالات مربوط به کشف هویت دارد . هرگاه نوجوان و جوان نتواند خود را در برابر این سوالات قانع و اجبار کند، ترجیح می‏دهد، با فراموش کردن قضیه و خود را به فراموشی‏زدن و در واقع نوعی صورت مساله را پاک کردن ازچنگال این بحران هویت فرار کند; و کدام راه بیش از پناه بردن به اعتیاد در دسترس اوست؟

بنابراین به نظر می‏رسد از مهم ترین عوامل و شاید عامل اولی در گرایش به اعتیاد و افتادن در تاروپود این بلای خانمان‏سوز، نیافتن پاسخ به سوالاتی است که برای نوجوان و جوان در باره‏ی کیستی و چیستی خود و در یک اصطلاح «احساس هویت‏» پیش می آید

ابوالفضل علیدوست ابرقویی

پی‏نوشت‏ها:

۱ . روزنامه کیهان، ۱۹/۱/۸۲ . ۲ . همان، ۲۰/۱/۸۲ . ۳ . روزنامه جام جم، ۱۱/۳/۸۲ .

۴ . زمینه‏ی روانشناسی ریتال اتکینسون و ... مترجم دکتر برهانی و ... ، ص ۱۷۴ .

۵ . جرم‏شناسی، ج ۱، ص ۳۳۱ . ۶ . زمینه روانشناسی، ج ۲، ص ۲۵۰ .