پیشینه سكولاریزم در ایران

از دوران مشروطه به بعد بر موازات گسترش و نفوذ فرهنگ غرب بعد نظری سكولاریزم نیز به ذهنیت منورالفكران و بخشی از دولتمردان ایرانی راه یافت

سكولاریزم در ایران تا قبل از دوران معاصر هرگز در سطح فرهنگ چهره نظری پیدا نكرد و گرایش های علمی و رفتاری آن ناگزیر همواره خود را در قالب تفسیرهای معنوی و دینی توجیه می كردند.

به همین دلیل قدرت های سیاسی تا قبل از گسترش و بسط تشیع، اغلب مشروعیت خود را از طریق خلافت اسلامی تأمین می كردند و از دوران صفویه به بعد قدرت دنیوی خوانین و پادشاهان در چارچوب فقه سیاسی شیعه قصد توجیه نظری خود را داشت.

از دوران مشروطه به بعد بر موازات گسترش و نفوذ فرهنگ غرب بعد نظری سكولاریزم نیز به ذهنیت منورالفكران و بخشی از دولتمردان ایرانی راه یافت. آنان در ابتدا كوشیدند تا مفاهیم مورد نظر خود را در پوشش اصطلاحات و مفاهیم معنوی تبلیغ و ترویج كنند و در مرتبه دوم تلاش كردند تا به تدریج تفسیرهای دنیوی از معنویت و دریافت عرضه كنند و در این مسیر گاه تا مرحله دین سازی های مدرن و جدیدی پیش رفتند.

میرزا ملكم خان قصد بازسازی دیانت و تفسیر دنیوی از معنویت را داشت. او می خواست تاریخ اسلام را بازنویسی كند. بابیت نوعی دین سازی مدرن بود كه تا مرحله تغییر و حذف شریعت پیش رفت.

بخشی از منورالفكران كه در خارج از ایران اظهارنظر می كردند، توانستند سكولاریزم نظری خود را به صورت آشكار اظهار كنند. فتحعلی آخوندزاده از این نمونه است. او با آن كه بی پرده از مقاصد خود سخن می گوید، به سكولارهایی كه در ایران هستند، توصیه می كند مقاصد خود را در پوشش دین مطرح كنند.

سكولاریزم در ایران قبل از آن كه زمینه های ذهنی معرفتی و سیاسی متناسب با خود را پدید آورد، در حاشیه جاذبه و اقتدار غرب به سرعت در بخشی از ذهنیت و رفتار ایرانیان بسط پیدا كرد و به همین دلیل پس از مشروطه با به قدرت رسیدن رضاخان سكولاریزم با اتكا به قدرت نظامی و سیاسی خود، به گونه ای عریان، به تغییر همه جانبه ساختار اجتماعی پرداخت و بدین ترتیب بعد از مشروطه به مدت پنج دهه، جریان هالكولار در تقابل آشكار با معنویت و دیانت قرار گرفتند.

عمیق ترین لایه تغییرات كه توسط قدرت سكولار پس از مشروطه رخ داد در نهاد تعلیم و تربیت بود. نظام علمی پیشین به سرعت از رسمیت ساقط شد و نظام علمی جدید، با مرجعیت علم مدرن سازمان های رسمی علم را تسخیر كرد و این عمل سیستم دوگانه معرفت را در جامعه ایران به دنبال آورد.

یكی نظام آموزش حوزوی كه خارج از سازمان های رسمی علم، فرصت اجتماعی خود را از دست داده، ارتباط آن با علوم تجربی و انسانی نیز كه در حوزه فناوری و مدیریت اجتماعی كارآمد می باشند، قطع شد. این بخش از علوم تنها از طریق ارتباط با فرهنگ عمومی و دینی می توانست به حیات تبعیدی خود در نجف و یا حوزه های داخلی به گونه ای محدود ادامه دهد.

دیگری نظام آموزشی مدرن بود كه با مرجعیت دانش غربی، علوم كاربردی و انسانی را بی توجه به بنیادهای متافیزیكی و فرهنگی آن ها در چارچوب یك سیاست استعماری ترویج می نمود. این دسته از علوم با هویت سكولار خود، ناخودآگاه سكولاریزم نظری را به ذهنیت ایرانیان منتقل می سازند و بدین ترتیب دو پارگی فرهنگی را به سود سكولاریزم گسترش می دهند.

● ویژگی های معنویت سكولار و دین لیبرال:

۱) حضور اجتماعی دین و از جمله اسلام را به صورت یك ایدئولوژی فعال اجتماعی تاب نمی آورد و آن را در سطح زندگی فردی و شخصی به رسمیت می شناسد.

۲) اصالت معرفت دینی و هویت هدایت گرایانه را انكار نموده و آن را به عنوان بخشی از قلمرو فرهنگ عمومی موضوع و ابژه از برای معرفت علمی قلمداد می كند و در این نگرش دانش علمی نسبت به دین برون دینی و مطالعات درون دینی غیرعلمی است.

۳) قرائت لیبرالیستی دین در قیاس با نظم جهانی موجود صورتی محافظه كارانه دارد و لكن در قیاس با حركت تمدنی دنیای اسلام صورتی براندازانه و رادیكال دارد و به همین دلیل این قرائت به لحاظ ساختاری در ابعاد جهانی نظام سلطه، قرائتی به شدت حكومتی و دولتی است و در ابعاد داخلی به رغم داعیه های محافظه كارانه و اصلاح طلبانه ای كه دارد، انقلابی تحریك كننده، خشونت زا و براندازانه است.

● حركت معنوی امام خمینی(ره)

امام خمینی(ره) در آغاز دهه چهل، مرجعیت شیعه را پس از بیش از پنج دهه عزلت و انزوا دیگر بار در سطح رهبری یك حركت سیاسی فعال قرار داد. حركت امام در نظام معرفتی دینی ریشه داشت. جهت گیری اصلی این حركت مقاومت در برابر قدرتی بود كه در حاشیه اقتدار سیاسی و نظامی غرب فرایند سكولار شدن را دنبال می كرد.

حركت امام ظهور نخستین ظرفیت مقاومت پیروز فرهنگ اسلامی و بلكه دینی در برابر هجوم همه جانبه فرهنگ و تمدن دنیوی غرب به كشورهای غیرغربی و از جمله اسلامی بود.

حمید پارسانیا