کتابی که هرگز کهنه نمی شود

نگاهی به تاریخچه نشر قرآن در ایران

هرسال در ماه مبارک رمضان نمایشگاه قرآن برگزار می‌شود.در این ماه مبارک تلاوت قرآن بیش از هر زمان دیگری دیده می‌شود.در روزهای نمایشگاه استقبال مردم از قرآن در شکلها، ترجمه‌ها و قطع‌های مختلف شدت می‌گیرد و بر این اساسبه نظر می‌رسد قرآن، کتابی است که در طول سالیان نه تنها کهنه نشده است بلکه گذشت زمان، به ارزش و اهمیت آن افزوده شده است‌.«هذا کتاب مبین». قرآن کریم به گفته خداوند کتابی است روشنگر. روشنگری نکته‌ای است که بارها و بارها در مورد آن صحبت شده است. اما در اینجا به ویژگی‌های قرآن به‌عنوان یک کتاب می‌پردایم.اینکه چرا خداوند برای ارشاد مردم و روشن کردن اذهان آنها از رسانه‌ای به نام کتاب استفاده کرده است جای تعمق و تامل دارد.به‌راستی قادر متعال نمی‌توانست برای ارتباط با بندگان از وسیله دیگری استفاده کند.

قطعا پاسخ مثبت است و اینجاست که ارزش بالای کتاب به‌عنوان یک رسانه مکتوب مشخص می‌شود.این کتاب پرفروش‌ترین کتاب در ایران است. و بارها و بارها به شکل‌های مختلف و ترجمه‌های مختلف منتشر شده است.ترجمه فارسی قرآن، قرآن منظوم و... از گونه‌های مختلف چاپ قرآن در این سال‌هاست.اما براستی قرآن به‌عنوان یک اثر مکتوب چه ویژگی‌هایی دارد که ماندگارترین کتاب‌هاست.در این مجال نگاهی به تاریخچه انتشار قرآن در جهان و ایران و ترجمه‌های مختلف آن می‌اندازیم. متن عربی قرآن نخستین‌بار در فاصله سال‌های ۱۵۰۳ تا ۱۵۲۳ میلادی به وسیله «پاگانینی» در ونیز به‌چاپ رسید(دایره‌المعارف فارسی) اما هنوز جوهر چاپ پاگانینی خشک نشده بود که کلیه نسخه‌های آن به دستور پاپ«آنجلا نووو» به‌دلیل تعصبات دینی جمع‌آوری و نابود شد. پاپ تصور می‌کرد با اینکار خواهد توانست جلوی نفوذ قرآن را بگیرد اما نمی‌دانست که روزی در اوج تمدن غربی قرآن به پرفروش‌ترین کتاب تبدیل خواهد شد.

براساس آمارهای منتشر شده قرآن پس از حوادث ۱۱ سپتامبر به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌ها تبدیل شده است، البته این موضوع می‌تواند دلایل متعددی از جمله کنجکاوی مردم اروپا برای بیشتر دانستن و آگاهی از محتوای قرآن داشته باشد اما این موضوع تنافی و تضادی با لزوم پرداختن و اهمیت بیشتر به مقوله چاپ و ارتقای وضعیت شکلی قرآن ندارد و مسئولیت بیشتر ناشران مسلمان در شرایط کنونی را به آنان گوشزد می‌کند.

● چاپ قرآن در گذر زمان

قرآن به شکل مصحف برای نخستین بار در دوره حکومت عثمان(خلیفه سوم) در چند نسخه(پنج یا شش) نوشته شد و به پنج یا شش بلاد عمده مسلمانان ارسال شد و به‌عنوان منبع اصلی و معتبر برای بهره‌مندی مسلمانان از آیات الهی تبدیل شد. البته این نسخه‌ها یا بر اثر آتش‌سوزی از بین رفتند یا به سرنوشت نامعلومی دچار شدند و کسی از آنها خبری ندارد و این گذشت تا زمانی که صنعت چاپ پا به عرصه وجود نهاد، هنوز سالیان درازی از ظهور صنعت چاپ توسط گوتنبرگ در سال ۱۴۳۹ میلادی نگذشته بود که در آغاز رواج صنعت چاپ، متن عربی قرآن نیز برای نخستین بار در جهان چاپ شد. گفته شده است، اولین بار قرآن کریم در سال ۱۴۹۹میلادی به چاپ رسیده است، عده‌ای نیز بر این باورند که طی سال‌های ۱۵۰۳و ۱۵۰۸ یا در سال ۱۵۴۳ میلادی نخستین قرآن به چاپ رسید(دکتر صبحی صالح چاپ اولین قرآن را در سال ۱۵۳۰ میلادی می‌داند). پس از آن در سال ۱۱۰۴ هجری، مطابق با ۱۶۹۲ میلادی، «هنکلمان» در شهر«هامبورگ» به چاپ قرآن همت گذاشت. پس از وی در سال ۱۱۰۸ هجری مطابق با ۱۶۹۶ میلادی«ماراکی» در شهر«پادوآ» به چاپ قرآن دست زد.

در سال ۱۲۰۰ هجری مطابق با۱۷۸۵ میلادی، «مولا عثمان» در«سن پترزبورگ» روسیه قرآن را به چاپ رساند و این اولین چاپ اسلامی قرآن بود. نظیر این قرآن نیز در«قازان» به چاپ رسید. «فلوگل» نیز در سال ۱۸۳۶ میلادی در شهر«لایپزیک» به چاپی مخصوص از قرآن دست زد. این چاپ از قرآن به‌علت املای ساده آن با استقبال بی‌نظیر اروپاییان روبه‌رو شد اما مانند دیگر چاپ‌های اروپایی در جهان اسلام، توفیقی به‌دست نیاورد. در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد اما قواعد نگارش عثمانی در آن رعایت نشد، بلکه براساس قواعد رسم املایی جدید به چاپ رسید. به دنبال آن از سال ۱۲۹۴ هجری، مطابق با ۱۸۷۷ میلادی، ترکیه به چاپ‌های مختلفی از قرآن دست زد که در نهایت زیبایی و استواری قرارداشت.

در سال ۱۳۲۳ هجری، مطابق با ۱۹۰۵ میلادی، روسیه تزاری به چاپ قرآنی به خط کوفی و در حجمی بزرگ همت گذاشت که تصور می‌رفت یکی از مصحف‌های اولیه عثمانی است. این قرآن خالی از نقطه و علائم فتحه و کسره بود. چند ورق از آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود. قرآن مذکور در سمرقند پیدا شد و در اختیار کتابخانه سلطنتی سن‌پترزبورگ قرار داشت و انستیتوی آثار در«تاشکند» آن را با همان حجم اصلی و خصوصیات دیگر در ۵۰ نسخه فتوگرافی کرده و به مهم‌ترین دانشگاه‌های کشورهای اسلامی هدیه کرد که نسخه‌ای از این قرآن نیز در کتابخانه دانشگاه تهران(با شماره ۱۴۴۰۳) موجود است .نگارش و ضبط کلمات در این مصحف مطابق قرائت «عاصم »به روایت «حفص» است، جهان اسلام این مصحف را به‌عنوان نسخه معتبر قبول کرده است و هم‌اکنون در هر سال میلیون‌ها نسخه از این مصحف به‌چاپ می‌رسد.»(سایت مرکز جهانی آل‌البیت(ع)) در سال ۱۳۷۰ هجری، مطابق با ۱۹۵۰، کشور عراق نیزبه چاپ نفیسی از قرآن دست زد. همچنین قرآن دیگری از خطاطان سوری به نام«عثمان طه» رواج یافت. این قرآن در کشورهای سوریه، عربستان، ایران، لبنان و دیگر کشورهای اسلامی چاپ شد.از ویژگی‌های مهم این چاپ؛ تنظیم آیات در صفحه، تقسیم منظم حزب‌ها و جزء‌های ۳۰ ‌گانه قرآن است.

● چاپ قرآن در ایران

اولین دولت اسلامی که به چاپ قرآن اقدام کرد و اقدام آن با موفقیت روبه‌رو شد، «ایران» بود که در سال۱۸۲۸ میلادی به صورت دو چاپ سنگی زیبا و منقح در شهر «تهران» تهیه شد. این چاپ‌ها که در حجمی بزرگ ارائه شده و دارای ترجمه در ذیل هر سطر بود، دارای فهرست‌های متعددی بود. دومین نسخه چهار سال بعد به سال ۱۲۴۸ هجری، مطابق با ۱۸۳۲ میلادی در شهر«تبریز» به چاپ رسید.(جلالی نایینی در تاریخ جم قرآن ۱۲۴۲ را تاریخ چاپ قرآن در تبریز می‌داند.) در دوره کنونی و با گذشت این مدت، هم‌اکنون صدها چاپخانه قرآن در قم و شهرهای دیگر کشور به چاپ قرآن می‌پردازند اما در این میان چاپخانه بزرگ قم با عنوان اسوه که زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه فعالیت دارد، چاپخانه آستان قدس رضوی و بزرگ‌ترین چاپخانه شرق کشور مهم‌ترین مراکزی هستند که به چاپ قرآن می‌پردازند.

قرار بود تا پایان سال ۸۶ ظرفیت چاپ ۱۰ میلیون نسخه قرآن در سال برای این مرکز ایجاد شود، همچنین چاپخانه شرق کشور قصد دارد تا سالانه ۱۰میلیون نسخه منتشر کند(شیعه نیوز) اما با این وجود هنوز برخی از نهادها و افراد سفارش چاپ قرآن خود را به جای چاپخانه‌های داخلی به چاپخانه‌های دیگر کشورها می‌دهند که با توجه به اینکه فقط چاپخانه بزرگ قرآن دومین چاپخانه قرآنی جهان است و از قابلیت بالایی برخوردار است این موضوع جای تامل دارد و کارشناسان فن نیز عواملی چون فرسودگی دستگاه‌های چاپ، سنتی بودن، تخصصی نبودن و... را از مهم‌ترین دلایل این موضوع می‌دانند.

● ترجمه در ایران

از عصر قاجار و مقارن در گرفتن مشروطیت، یک ترجمه قابل توجه و ارزشمند باقی مانده است که به قلم محمد طاهر مستوفی شیبانی، معروف به بصیر‌الملک است. از رجال فرهنگی عصر ناصری. ترجمه معروف دیگر ترجمه توضیح آمیز مرحوم عبدالحسین آیتی معروف به آواره است که در سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ شمسی در یزد در سه جلد تحت عنوان کتاب نبی یا قرآن فارسی انتشار یافته است. مشخصه اصلی این ترجمه‌ها مخصوصا دوتای اول این است که مانند ترجمه قدما کاملا تحت‌اللفظی است. مشخصه اصلی و مهم ترجمه‌های جدید قرآن مجید در راحت و روان بودن آنها و عدول از ترجمه تحت‌اللفظی است.

اصولا در عصر جدید، به خاطر بیشتر شدن مناسبات و روابط فرهنگی با غرب و باب شدن ترجمه از زبان‌های اروپایی، مخصوصا فرانسه و انگلیسی، مترجمان موفق و ماهر فراوان شده‌اند و معلوم شد که واحد ترجمه، کلمه نیست بلکه جمله است. لذا چند دهه پس از ترجمه بصیر‌الملک، یعنی در اواخر عصر پهلوی اول، ترجمه‌های روشن و روانی از قرآن مجید عرضه شد که دو فقره از آنها را نام می‌بریم. یکی از اینها ترجمه مرحوم حکمت آل‌آقا بود که به مدت ۲۰-۳۰ سال در رادیو که مهم‌ترین رسانه گروهی آن روزگاران به‌شمار می‌آ‌مد، به ترجمه قرآن اشتغال داشت. دوم که نقطه عطفی در ترجمه قرآن در عصر جدید است، ترجمه مرحوم محی‌الدین مهدی الهی قمشه‌ای بود. الهی‌قمشه‌ای در ترجمه دست توانایی داشت و علاوه بر قرآن مجید صحیفه سجادیه و مفاتیح الجنان را به نثر شیوایی ترجمه کرده بود. ترجمه قرآن ایشان در حدود سال‌های ۱۳۲۰ شمسی انجام گرفته است و به جای آنکه مانند قدما، ترجمه کلمات و آیات قرآنی را زیر سطور نوشته باشد، آزادانه در صفحه‌ای جداگانه آورده بود. دیگر از ترجمه‌های مهم قرآن مجید، ترجمه مرحوم ابوالقاسم پاینده است، که مترجمی قهار بود و قلمی سحار داشت. ترجمه مرحوم پاینده هم مانند مرحوم قمشه‌ای بود. یعنی از نظر نثر فارسی، بسیار فصیح و مفهوم بود ولی غلط‌های علمی داشت. فرق‌هایش در این بود که ترجمه قمشه‌ای تفسیر‌آمیز است و باید آن را «ترجمه-تفسیر» نام گذاشت اما ترجمه پاینده ترجمه محض و بدون افزایش و اضافات تفسیری است.

بعد از انتشار ترجمه پاینده، زین‌العابدین رهنما ترجمه شیوا و بسیار کم غلطی از قرآن به دست داد. آقای خرمشاهی (کتاب قرآن‌پژوهی) می‌گویند: بنده خود بیش از ۱۰ ترجمه از قرآن مجید می‌شناسم که هفت تا از آنها منتشر شده و بقیه و زیر چاپ است از جمله:

۱) ترجمه آقای عبدالمحمد آیتی

۲) ترجمه خوب و استوار دیگر، ترجمه آقای محمد خواجوی

۳) ترجمه آقای باقر بهبودی به نام معانی القرآن که تا حدودی تفسیر آمیز است.

۴) ترجمه چهارم به قلم آقای جلال‌الدین فارسی.

۵) ترجمه پنج، ترجمه پنجم آقای ابوالقاسم امامی است.

۶) ترجمه آقای دکتر سیدجلال‌الدین مجتبوی

۷) ترجمه آقای دکتر محمدحسین روحانی، محقق و مترجم نامدار معاصر است.

۸) ترجمه آقای کاظم‌پور جوادی است.

۹) ترجمه نهم که بنده افتخار ویرایش آن را داشته‌ام، ترجمه‌ آقای دکتر محمد مهدی فولادوند است.

۱۰) ترجمه آیت‌الله مکارم‌شیرازی است.

۱۱) ترجمه آقای دکتر علی اصغر حلبی است.

۱۲) ترجمه آقای خرمشاهی است.

سیدمهدی موسوی تبار