ریشه یابی هویت انقلاب

بررسی تاریخ معاصر ایران برای بسیاری نویسندگان غیرایرانی و به ویژه آمریکایی و اروپایی بستری پر سوال و عجیب است

● ایران در حکومت روحانیون

▪ انتشار تمرکز بازشناسی اسلام و ایران

▪ نویسنده: دیلیپ هیرو

▪ مترجم: محمدجواد یعقوبی‌دارانی

▪ نوبت چاپ اول ۱۳۸۶

بررسی تاریخ معاصر ایران برای بسیاری نویسندگان غیرایرانی و به ویژه آمریکایی و اروپایی بستری پر سوال و عجیب است. اغلب آنان در بررسی این تاریخ به دنبال ریشه‌یابی و توجیه تحولی هستند که به وقوع انقلاب علیه حکومت شاهی در ایران منجر شد. بررسی تاریخ معاصر ایران برای این دسته از نویسندگان و تحلیلگران اغلب با داده‌هایی غیرایرانی و اغلب اروپایی صورت می‌گیرد. هر یک از آنان در نوشتار خود از تحولات ایران سرنخ‌ها و مسائلی را عنوان می‌کنند که برخی نزدیک به حقیقت و برخی نیز از آن دور هستند. اما آنچه در این نوشتارها بدون استثنا مشترک است، بستر غیرایرانی تحلیل تاریخ ایران است. هنوز بسیار زود است اصولی مدرن که سال‌هاست در اروپا و آمریکا به عنوان دستمایه و بستر اصلی نوشتن و تاریخ‌نگاری محسوب می‌شود را در بررسی تاریخ گذشته ایران، لااقل تاریخی که تا پایان قرن بیستم در ذهن داریم مورد اتکا قرار گیرد.

مهم‌ترین علت این مساله وجود محور قدرتمند و تاثیرگذار و بی‌بدیلی تحت عنوان سنت، در این دوران‌هاست. تاریخ ایران به درستی از یک قرن قبل به این سو با سوالاتی اساسی آغاز شد. این سوال‌ها تا آن حد اساسی بود که هنوز هم که هنوز است جدید و رنگ و رودار به چشم می‌آیند. در تحول تاریخی و وجدان تاریخی ما این سوال‌ها خود را با روزگار تطبیق داده و هر آن خود را نو ساخته و همراه با تحول ما، مفهوم آن و نه ساختار و اسلوب‌ آنها تغییر کرد. سوال‌ها هنوز پابرجاست. چه نیازی به قانون است؟ سنت یا مدرنیته؟ این سوال‌ها که از ریشه هر دو متعلق به دنیای مدرن هستند هنوز باقی است. اما تاریخ‌نگاران و تحلیلگرانی که قصد بررسی تاریخ ایران را داشتند تا از دل آن پروسه شکل‌گیری یا بهتر است بگویم پدیدار شدن ساختاری جدید و به کلی متفاوت تحت عنوان جمهوری اسلامی را تحلیل کنند، به نحوی به بررسی این تاریخ پرداخته‌اند که جای بحث بسیار دارد.

برخی از آنان علت اصلی را در هژمونی روحانیت، مذهبی بودن و گسترده بودن سنت در جامعه، برخی فساد دربار شاه، برخی فشار خارجی و... دیگر بررسی می‌کنند. اما هیچ کدام از این دلایل به تنهایی مبتنی بر کل حقیقت نیست. حقیقت در یکایک این دلایل نهفته است و هر یک به تنهایی بخشی از حقیقت را در دل دارند. برخی از این نویسندگان برای دادن دستمایه‌ای از بررسی خود به بخش‌هایی از گذشته نیز اشاره کرده‌اند. برخی به نفوذ سلطان‌خواهی در تاریخ ایران و اشاره به کنده‌کاری‌های تاریخی بر کوه‌ها بسنده کرده و برخی دیگر نیز مذهبی بودن تاریخ ایران را با اشاره به معابد زرتشتی و سپس مساجد متعدد و معماری ایرانی که مساجد اسلامی را در سرتاسر شرق میانه تا اسپانیا و خاوردور چشمگیر کرده است بر بستر تحلیل خود قرار داده‌اند.

اما اینها همه نگاهی کلی بود. البته بررسی تاریخ ایران بدون اشاره یکجا به سلطان خواهی و مذهبی بودن آن کاری بیهوده و بی‌ارزش است. اما در کتاب «ایران در حکومت روحانیون» قصد دارد به بررسی چرایی وقوع انقلاب ایران و حوادث قبل و بعد از آن بپردازد. خود درباره کتاب در پیشگفتار می‌نویسد: «من کار خود را با ارائه تاریخچه کوتاهی از ایران و برپایی حکومت اسلامی که ایران را نیز در برگرفت آغاز می‌کنم و سپس موضوع را بر ایران و سلسله‌های صفویه قاجاریه که از سال ۱۵۰۱ میلادی به بعد در ایران حکومت کردند، معطوف کرده‌ام». او در ادامه مقطعی کمی بیشتر از حدود یک دهه از تاریخ ایران را به ویژه از سال ۵۷ تا پس از پایان جنگ با عراق مورد بررسی قرار داده و تغییرات جامعه ایران در زمان نظام سیاسی پس از سقوط پهلوی را در مقایسه با قبل از انقلاب مورد تحلیل قرار می‌دهد. از این‌رو در این کتاب به طرح سوالاتی می‌پردازد. پاسخ به این سوالات خود بررسی دوره‌ای تاریخی خواهد بود. از جمله اینکه آیا انقلاب اسلامی یک «تجدید حیات اسلامی» بود؟ او در این زمینه نوشتار مطولی دارد.

بررسی او هر چند با کمی تناقض اما در پی اثبات این است که انقلاب، تجدید حیات اسلامی بود. او می‌کوشد تاریخ سیاسی و اقتصادی ایران را با توجه به آثاراسلامی و آنچه از دورانی ۱۳۰۰ ساله از اسلام در ایران باقی مانده و ریشه گرفته است را تحلیل کند. در بخش اول کتاب، او به شکلی گذرا به تحلیل تاریخ معاصر ایران می‌پردازد. همین بخش است که مهم‌ترین ویژگی کتاب او را رقم می‌زند. او برای تحلیل نهایی به سراغ تاریخ میانه ایران نیز می‌رود. بررسی تاریخ ایران در دوران صفویه که هویت شیعی ایران از آن زمان شکل گرفته و تبلور سیاسی نیز یافت به یقین مهم‌ترین عنصر جهت‌دهنده به تاریخ ایران از قرن ۱۶ میلادی به این سو بود. پس از آن نیز مهم‌ترین تحول همان پیروزی انقلاب ایران در سال ۵۷ است. از این رو پیوند دوره‌ای این دو مقطع هرچند ممکن نیست، اما پیوستگی سیستماتیک این دو دوره قابل بحث است. در دوره صفویه بود که شیعه، دین رسمی شد و اولین سلسله در ظاهر به راستی اسلامی با شاهانی مسلمان در ایران شکل گرفت. صفویه در این گیر و دار و شاید ندانسته به پی‌ریزی بنایی اقدام کرد که پس از آن هر چه از تاریخ ایران ساخته شد، ردی از آن برهه را همراه خود داشت. دیلیپ هیرو نیز به درستی برای بررسی تاریخ معاصر ایران و بررسی ریشه‌های انقلاب ایران به بررسی تاریخ ایران در زمان صفویه پرداخت؛ چرا که از همان دوران بود که فقاهت یا مفهومی تحت عنوان فقیه و ولایت در نظام سیاسی ایران رسمیت یافته و در نهایت به دست امام خمینی در سال ۵۷ قانونی شد.

و اما در بخش دوم کتاب که طولانی‌ترین بخش کتاب است، به موضوع هویت اسلامی در ایران می‌پردازد که آن نیز ریشه‌هایی در تاریخ گذشته دارد. از نظر هیرو از میان همین هویت است که جمهوری اسلامی در پایان سلسله پهلوی از خاکستر بر جای مانده برمی‌خیزد. اما هدف اصلی هیرو بررسی مسائل و چالش‌های حکومت اسلامی پس از به قدرت رسیدن و تثبیت حکومت است. از این‌رو فصل چهارم به چالش قانون اساسی می‌پردازد، فصل پنجم بحران گروگانگیری را موضوع خود قرار داده است و البته به سابقه روابط رهبر انقلاب و سایر علمای مذهبی- مانند آیت‌الله شریعتمداری- و شکل‌گیری نیروهای مذهبی چپ مانند سازمان مجاهدین خلق را بررسی می‌کند. سپس در فصل ششم بحران‌های داخلی و خارجی را بررسی می‌کند. این بحران‌ها عبارتند از جنگ ایران و عراق، عزل بنی‌صدر، جنگ مسلحانه مجاهدین و تاثیر همه این بحران‌ها بر اقتصاد ایران. فصل پایانی کتاب نیز به جنگ خلیج‌فارس و تاثیر آن بر سیاست خارجی ایران می‌پردازد. از نظر هیرو انقلاب ایران چیزی نبود که از چشم او دور مانده باشد.

از این رو او به انقلاب ایران و بررسی اتفاقات بعدی این انقلاب از جمله جنگ پرداخت که از ابتدا حرکتی جهت اضمحلال این انقلاب اسلامی تلقی شده بود. از این رو او در این رابطه و ضمن تحلیل این جنگ در راستای پان‌عربیسم معتقد است هنگامی که خوزستانی‌های ایرانی در سال ۱۹۸۰ در برابر تهاجم صدام ایستادگی کردند، آمال پان‌عربیست‌ها بر باد رفت. دیلیپ هیرو برای نوشتن این کتاب سه‌بار به ایران سفر کرده است. تصاویری که او از ایران می‌بیند در نوشته‌های او به چشم می‌خورد. او از این تصاویر دستمایه و نگاهی دریافته است که با نگاه دیگر نویسندگان به کلی متفاوت است. لااقل او می‌داند هویت اسلامی در ایران با آنچه تاریخ اسلامی و احکام شرعی اسلامی می‌دانند به کلی متفاوت است. او در صفحه ۲۰ کتاب می‌نویسد: «به سختی می‌توان گفت که تجدید حیات اسلامی در زندگی این گروه از اقشار اتفاق افتاده بود؛ چرا که اینان همواره مسلمانانی پایبند بودند. اصطلاح تجدید حیات اسلامی بیشتر در مورد طبقه مرفه و غیرمرفه جامعه اسلامی در کشور ایران صادق است. در دوران حکومت پهلوی در ایران، آنها-طبقه حاکم- افرادی غیرمذهبی و غرب‌زده بودند و با حال و هوای مذهبی- فرهنگی مورد قبول کشورشان کاملا بیگانه بودند. این وضعیت بعد از انقلاب به کلی دگرگون شد. آنان به دلیل بروز انقلاب در ایران، همه قدرت سیاسی خویش را از دست داده بودند». به همین دلیل او به ریشه‌یابی رقابت و اختلاف دولت با روحانیون نیز می‌پردازد. هیرو نیز معتقد است تا پایان دوره قاجار، روحانیون چندان مخالفت ریشه‌ای با حکومت نداشتند و حتی تا ابتدای آن با رضاخان نیز موافق بودند. از جمله در صفحه ۴۴ می‌نویسد: «در مهرماه ۱۳۰۴ روزنامه حبل المتین بیانیه‌ای منتسب به آیت الله بهبهانی و اصفهانی چاپ کرد مبنی بر اینکه؛ بر ما واجب است که به اطلاع مردم برسانیم که از این حلقه مسلمان(دولت رضاخان) که اسلام را ترویج می‌کنند منحرف نشویم. کسانی که با این دستور مخالفت کنند کافر محسوب خواهند شد». اما بلافاصله در صفحه ۴۸ می‌نویسد: «با تصویب قانون مدنی موقت در اردیبهشت ۱۳۰۷ شالوده‌های منازعات آینده بین دولت و روحانیون پایه‌گذاری شد». آنچه در این بخش از نوشتار و نوشته‌های دیگر دیلیپ هیرو به چشم می‌خورد، در واقع تبیین و تحلیل تغییری بود که در ایران حاصل شده بود. او قصد دارد به این ترتیب چگونگی سیر این واقعه را با زبانی تحلیلی بنمایاند.

این تمام قصد اوست. هر چند که این تفسیر از دهه دوم انقلاب، یعنی آغاز همان دورانی که کتاب در آنجا خاتمه یافته است کم‌کم دستخوش تغییر شد. او در پایان تنها به تحلیل چگونگی تکه‌تکه شدن نیروهایی که خود بخشی از حرکت انقلاب بودند پرداخت. اما در سال‌های بعد به نوشتن کتاب‌های دیگری نیز درباره ایران اقدام کرد. از جمله آنها می‌توان به «هزارتوی ایران» در مورد ایران دوره اصلاحات و نوگرایی، «ایران امروز»، «جنگ طولانی»، درباره جنگ ایران و عراق و... پرداخت. از این رو او هیچگاه ویژگی نظاره‌گری‌اش را از دست نداد.

هاجر زمانی