امنیت بومی در خلیج فارس

رژیم های بین المللی مجموعه ای از اصول, قواعد صریح یا تلویحی, هنجار و رویه هایی هستند که به واسطه آنها توقعات بازیگران پیرامون موضوعات خاص با هم تلاقی کرده و خواسته بازیگر برآورده می شود

رژیم های بین المللی مجموعه ای از اصول، قواعد صریح یا تلویحی، هنجار و رویه هایی هستند که به واسطه آنها توقعات بازیگران پیرامون موضوعات خاص با هم تلاقی کرده و خواسته بازیگر برآورده می شود. رژیم ها می توانند در ابعاد سیاسی، اقتصادی، امنیتی و زیست محیطی میان کشورها ایجاد شوند ولی به دلیل ماهیت خرده سامانه خلیج فارس و عدم اطمینان و عدم قطعیت روابط کشورهای این سامانه با هم رژیم های امنیتی که برای صلح، حفظ صلح و اجرای صلح و با تعاریف و رویه های تصمیم گیری در مورد مساله نظارت و شفافیت عمل می کنند می توانند برای خلیج فارس مفید باشند.

● انواع رژیم های امنیتی

پس از آشنایی با مفهوم رژیم امنیتی بایستی انواع رژیم های امنیتی را بررسی و بهترین نوع آن را برای خرده سامانه خلیج فارس ارائه داد.

۱) رژیم های همکاری امنیتی مشروط؛ رژیم های همکاری امنیتی مشروط به سلسله موافقت نامه هایی گفته می شود که براساس بازدارندگی دو یا چندجانبه بوده و طی آن در خصوص شبکه پیچیده ای از اقدامات امنیت ساز و اعتمادآفرین توافق می شود. این قبیل همکاری ها بین کشورهایی صورت می گیرد که با یکدیگر روابط دیپلماتیک نداشته و در شرایط درگیری به سر می برند. بیشتر رژیم های امنیتی که بین اسرائیل و کشورهای عربی به اجرا گذاشته شده، جزء رژیم های همکاری امنیتی مشروط به شمار می آیند.

۲) رژیم امنیتی عادی؛ رژیم امنیتی عادی به مجموعه اقدامات اعتمادآفرین و امنیت سازی گفته می شود که در چارچوب روابط دیپلماتیک دو کشور انجام می گیرد. آنچه که رژیم همکاری امنیتی عادی را از رژیم همکاری امنیتی مشروط منفک می سازد عبارت است از وجود همکاری و روابط دیپلماتیک بین طرفین و نیز تاکید بیشتر بر اقدامات اعتمادآفرین و اعتمادساز.

۳) رژیم های امنیتی مشترک؛ وجه تشابه رژیم های امنیتی مشترک با رژیم های امنیتی عادی این است که هر دو بر تلاش جدی در راستای اعتمادآفرینی و امنیت سازی تاکید کرده و آن را در قالب نهادهای رسمی عملی می سازند.

آنچه رژیم امنیتی مشترک را از رژیم امنیتی عادی منفک می سازد عبارت است از تمهیدات و ترتیبات چندجانبه و نیز سطح همکاری نسبتاً بالای طرفین، بدین ترتیب که طرفین این قبیل رژیم ها طی توافقی چندجانبه، مقدمات امنیت ساز و اعتمادآفرین را مورد توجه جدی قرار داده و سطوح همکاری خود را به طور قابل توجهی افزایش می دهند.

۴) رژیم های امنیتی مبتنی بر همکاری تمام عیار؛ رژیم های امنیتی ای که براساس همکاری تمام عیار شکل می گیرند، دارای نهادها و سازمان هایی هستند که با توافق چندجانبه و با هدف انجام شکل پیچیده و طیف گسترده ای از اقدامات امنیت ساز و اعتمادآفرین تشکیل می شوند. سطح همکاری طرفین در این رژیم ها بسیار بالاست. رژیم های امنیتی مبتنی بر همکاری تمام عیار بین کشورهایی اجرا می شود که احتمال بروز جنگ بین آنها بسیار اندک است.

پس بهترین رژیم امنیتی برای خرده سامانه خلیج فارس می تواند نوع چهارم یعنی رژیم امنیتی مبتنی بر همکاری تمام عیار با رویکردی بومی و به عنوان یک الگوی همکاری درون منطقه ای شناخته شود. پس با توجه به اینکه منطقه از برزخ میان هویت و امنیت رنج می برد و ما تا آینده ای نامعلوم با فقدان منطقه گرایی مواجهیم بهتر است که کشورهای خرده سامانه خلیج فارس برای ایجاد یک رژیم امنیتی مبتنی بر همکاری تمام عیار بین یکدیگر و به ویژه با تشریک مساعی ایران و عراق در آن کوشش کنند.

با درک شناختی مشترک از یک رژیم امنیتی بومی توسط کشورهای حوزه خلیج فارس ما می توانیم موانع پیش روی منطقه گرایی را تقلیل دهیم. وجود قدرت بازدارنده ایالات متحده به عنوان قدرت مسلط در منطقه و چگونگی روابط این کشور با سامانه خلیج فارس یعنی شورای همکاری خلیج فارس و موازنه های موجود میان محور ترکیه - اسرائیل و دیگری نفوذ ناتو برای حضور در عراق می تواند آینده منطقه گرایی فراگیر را تحت الشعاع خود قرار دهد.

پس جایگزینی یک نظام باثبات جدید در خلیج فارس به جای نظام عرب محور قدیم و تحت نفوذ امریکا که بتواند امنیت منطقه را تامین کرده و با رویه رژیم امنیتی بومی باشد ضروری به نظر می رسد.نظام قدیم عرب محور طبق استدلال بارفت نظامی است که براساس فهم بازیگران از مسائل قومی، هویتی، مانند ناسیونالیسم عربی استوار بوده است.

امروزه به دلیل ناامنی ها و بی ثباتی در خرده سامانه خلیج فارس و به ویژه وضعیت امنیتی جدید بعد از یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ ما با تولد تروریسم نفتی (تهدید به بمب گذاری در صنایع و چاه های نفت کشورهای عربی خلیج فارس) مواجه هستیم، که ایجاد یک رژیم امنیتی بومی بر مبنای همکاری گسترده تحت یک الگوی اعتمادآفرین و امنیت ساز جهت پیشبرد منطقه گرایی برای منطقه ضروری به نظر می رسد.

در این جهت مساله تروریسم نفتی، بحث فرقه گرایی در عراق و گسترش آن به کشورهای دیگر خرده سامانه خلیج فارس پویش جدید بر مبنای توجه و اهتمام به یک رژیم امنیتی بومی به عنوان یک الگوی همکاری درون منطقه ای بایستی مورد توجه قرار گیرد. در پایان لازم است این نکته بیان شود که با ایجاد این گونه رژیم ها ما می توانیم تا حد زیادی برزخ میان هویت و امنیت را تقلیل داده و به سوی آینده ای حرکت کنیم که شاخصه آن منطقه گرایی فراگیر در خلیج فارس باشد.

حامد مهاجرپور