خلافت و مسئولیت انسان بر روی زمین

در دیدگاه اسلامی در مبنا بودن اصل خلافت و جانشینی انسان و ماموریت انسان ها به عمران و آبادانی زمین تردیدی وجود ندارد و انسان به عنوان جانشین و خلیفه خداوند در زمین تعیین شده …

در دیدگاه اسلامی در مبنا بودن اصل خلافت و جانشینی انسان و ماموریت انسان ها به عمران و آبادانی زمین تردیدی وجود ندارد و انسان به عنوان جانشین و خلیفه خداوند در زمین تعیین شده است. در آیات متعددی قرآن بیان کرده است که انسان ها خلیفه خداوند در روی زمین هستند: "انّی جاعلٌ فی الارض خلیفهً" و در تعداد دیگری از آیات هدف از خلقت انسان و وظایفی را که آنها باید در روی زمین انجام دهند بیان گردیده است. "هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها". او خدایی است که شما را از خاک آفرید و برای عمارت و آباد ساختن زمین بر گماشت.

انسان ها در عمل در موارد زیادی بویژه در بخش تولید و عمران و آبادانی زمین وظیفه تحقق توحید افعالی خداوند را بر عهده دارند. هدف از آفرینش انسان و حیات او در روی زمین ایجاد جامعه ای ایده آل و سعادت تمام انسان هاست. آباد کردن و عمران زمین که در این آیه بیان شده زمانی اتفاق می افتد که انسان ها به وظایف و تکالیف خود در قبال همدیگر، رعایت احکام الهی و قوانین مذهبی عمل کنند و جهانی را ایجاد کنند که در آن هیچ جنگ و اختلافی بین انسان ها نباشد و زندگی آنها در صلح و آرامش سپری گردد.‏

خلافتی که انسان از سوی خداوند قبول کرده است و طبق آیات قرآن فرشتگان و دیگر موجودات به دلیل سنگینی این تکلیف الهی از قبول آن سر باز زدند، امانتی و مسئولیتی در نزد انسان است. انسان به سبب امانتی که قبول کرده است: "انّا عرضنا الامانه علی السّماوات و الارض.." طی حیات خود امکان رشد و ارتقای معنوی و کیفی و بایسته خود را به دست می آورد و به کمالات مورد نظر در خلقت خود دست می یابد. این انسان ها شایستگی دارند که وارث خداوند در زمین باشند و هر کس که در این مرحله رشد کیفی توفیق یابد از مسئولیت بیشتری برخوردار می شود.‏

در صفات وارثان زمین می فرماید: آنان که خدا را یاری می کنند کسانی هستند که اگر در روی زمین به آنها اقتدار و تمکین دهیم نماز به پا می دارند، زکات به مستحقانمی دهند. امر به معروف و نهی از منکر می کنند و بازگشت امور به سوی خداست. در بیان صفات انسان های خالص و مومن، نماز و زکات آورده شده است و کسانی هستند که بندگان خدا را به امر خیر دعوت کرده و از زشتی ها و بدی ها باز می دارند و در واقع آنها جانشینان واقعی خدا در زمین هستند.‏

علاوه بر این، انسان ها در برابر نعمت های بی شماری مورد سئوال واقع می شوند که خداوند در اختیارشان گذاشته است و موظفند از این نعمت ها برای رسیدن به کمال مطلوب استفاده کنند. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر "نعمت" می فرماید: این مواهب در صورتی نعمت خواهند بود که در راه سعادت و نیکبختی مورد ستفاده واقع شوند و گرنه چیزی جز نقمت و بلا نخواهند بود.‏

از سوی دیگر، مسئولیت پذیری انسان مستلزم مسئولیت متقابل افراد جامعه نسبت به یکدیگر و طبیعت و جهان آفرینش است تا برنامه آفرینش عملی شود. از این اصل حاکمیت محبت متقابل، انصاف و مودت و بسط مکارم اخلاق در روابط اجتماعی نتیجه می شود. "انی ربی رحیم و دود".

و امام باقر (ع) می فرماید: هل الدین الا الحب. آیا دین چیزی جز محبت است؟ بر اساس سنت تکوینی، در نظام احسن آفرینش، محبت و انصاف متضمن بقای این نظام و دشمنی، قساوت و خودخواهی اموری ناپایدار و برهم زننده نظام و برنامه الهی تلقی می شوند. بنابراین، بنیان اقتصاد اسلامی به جای "خود خواهی" بر اساس "مسئولیت پذیری، محبت و اخلاق اجتماعی" استوار خواهد بود و جامعه ای ایجاد می گردد که در قرآن و احادیث رهبران دینی به آن اشاره شده است.