با Selfie عکاس و عکس یکی می شوند

شهروند, تلفن همراه و شبکه های اجتماعی از نگاه روانشناسی

۱. امروزه کمتر کسی در مورد میزان تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی شک و تردید دارد. دیگر به سختی می‌توان حوزه‌ای از زندگی انسان قرن ۲۱ را یافت که تحت‌تاثیر شبکه‌های اجتماعی و زندگی مجازی قرار نگرفته باشد؛ از سیاست گرفته تا اقتصاد، از تبلیغات گرفته تا سبک زندگی و... البته تمام این حوزه‌ها به یک اندازه مورد توجه قرار نگرفته‌اند و هر چه جذابیت رسانه‌ای یک موضوع بیشتر بوده، توجه بیشتری را نیز جلب کرده است. اگر در بهار عربی انتشار تصویر و خبر از حوادث، منجر به تسریع (و به قول برخی ایجاد و پیشبرد) تحولات عظیم سیاسی در کشورهای عربی شد (تا حدی که برخی این تحولات را انقلاب توییتری لقب دادند) طبیعی خواهد بود بیشتر نگاه‌ها به تاثیرگذاری سیاسی این شبکه‌ها جلب شود اما این تاثیرگذاری بر حوزه‌هایی که اینچنین مهم شمرده نشده‌اند و امکاناتی که برای تغییر سبک زندگی در اختیار مردم قرار داده‌اند، کمتر نقد و بررسی و تحلیل شده‌اند.

۲. خبر اضافه شدن لغت selfie به لغت‌نامه آکسفورد تکان‌دهنده نبود. نه نظامی‌ را برانداخت و نه تظاهراتی راه انداخت، اما به سرعت مورد توجه شبکه‌های خبری قرار گرفت و در سایت‌های مرتبط با فناوری نیز منعکس شد. این کلمه به معنی گرفتن عکس از چهره خود با استفاده از دوربین دیجیتال (معمولا تلفن‌های همراه) به قصد قرار دادن آنها در شبکه‌های اجتماعی است. این کار ساده اما آنقدر جالب‌توجه بوده و آنقدر کاربرد یافته که توانسته از فرهنگ عمومی‌ خود را به فرهنگ رسمی ‌تحمیل کند، تحمیلی که هم خبر از قدرت شبکه‌های اجتماعی در ایجاد و انتقال فرهنگ خاص خود می‌دهد و هم خبر از تغییری که این شبکه‌ها در سبک زندگی داده‌اند، اما چه چیزی باعث رواج چنین پدیده‌ای شده و در پس این پدیده چه دلایلی خوابیده است؟ آیا رشد این پدیده پیامی ‌برای ما دارد و می‌تواند نشانگر وضعیتی خاص باشد؟

۳. دوربین ابزاری است در خدمت عکاس ؛ معمولا عکاس به عنوان یک فاعل از دریچه لنز به جهان اطراف می‌نگرد و این قدرت را دارد که آنچه می‌بیند را (ابژه) ثبت کند. لحظه ثبت جاودانه می‌شود. انسان به‌طور ذاتی توانایی نگریستن به خود را ندارد و تصوری که از خود دارد به‌طور معمول از انعکاس خود در نگاه دیگران به دست می‌آید. ابتدا نگهدارنده ابتدایی (به‌طور معمول مادر) است که به تصور فرد از خودش شکل می‌دهد. این کار با بازخوردهایی که مادر به کودک می‌دهد صورت می‌پذیرد. اگر مادر رابطه‌ای امن همراه با اطمینان دادن‌های مناسب و مکرر با کودک ایجاد کند، معمولا کودک تصور خوبی از خود به دست می‌آورد اما در صورتی که بدون شکل گرفتن رابطه امن اولیه، کودک در معرض سرزنش و انتقاد مکرر قرار گیرد و به میزان مناسب مورد تایید قرار نگیرد، ممکن است خود را فردی ناتوان یا حتی زشت و فاقد جاذبه پندارد. معمولا فرد برای اولین بار خود را در آینه می‌بیند، اما تنها از دریچه دوربین است که می‌تواند این تصویر را ثبت کند و بارها آن را به قضاوت بنشیند. ترکیب دوربین گوشی‌های تلفن همراه با شبکه‌های اجتماعی ترکیب جالبی ایجاد کرده‌ است. با استفاده از این ترکیب «سوژه» فعال، در عین حال تبدیل به «ابژه» هدف دوربین شده و ثبت می‌شود، انگار که عکاس خود را به نظاره نشسته و خود را ثبت کرده باشد. سپس آن عکس در شبکه‌ای اجتماعی قرار می‌گیرد. جایی که می‌تواند نظر دیگران را نسبت به خود بداند و البته کسی که عکسی از خود را در معرض دید دیگران قرار می‌دهد، انتظار ندارد که جز «لایک» و تعریف و تمجید چیز دیگری به دست آورد. انگار که سوژه با این عمل، به گونه‌ای رابطه با نگهدارنده ابتدایی را تکرار می‌کند اما این بار با افرادی متفاوت و در محیطی متفاوت و با این پیش‌زمینه که مورد تایید قرار خواهد گرفت. این بار فرصت دارد در پوششی که دوست دارد و با آرایشی که مناسب می‌بیند جلوی دوربین «خود» ظاهر شود و تصویری را که خود می‌پسندد به دوستان مجازی‌اش نشان دهد. درواقع برای اینکه تصوری که از خود می‌پسندد را در دیگران نیز ایجاد کند، از امکانی که زندگی مجازی در اختیارش قرار داده کمال استفاده را می‌کند. به بیان دیگر، رابطه با ابژه اولیه تکرار می‌شود، اما این بار با افرادی دیگر و این بار، آنگونه که «خود» می‌پسندد تا تصویری مطلوب خود از خود ایجاد کند و پس از آن از دریچه تایید دیگران، به خود بنگرد.

۴. تحلیل فوق تنها یکی از تحلیل‌هایی است که از پدیده selfie یا حتی خود شبکه‌های اجتماعی می‌توان داشت. هم در حوزه روانکاوی و روان‌شناسی و هم در حوزه‌های جامعه‌شناسی و انسان شناسی می‌توان از زاویه‌هایی دیگر نیز به این قضیه نگریست. شبکه‌های اجتماعی تغییری در رابطه انسان‌ها با همدیگر و با پدیده‌های اطرافشان ایجاد کرده‌اند که قابل چشم‌پوشی نیست. در این نوع رابطه می‌توان دوستان را انتخاب کرد یا به‌راحتی با یک کلیک به یک رابطه پایان داد. در تمام اوقات شبانه‌روز می‌توان به صفحه دوستان و آنچه در شبکه اجتماعی منتشر کرده‌اند دسترسی داشت یا برای آنها پیام فرستاد. حتی می‌توان به زندگی خود در دنیای مجازی پایان داد و دوباره آن را از سر گرفت. از همه جالب‌تر می‌توانیم خود را آن‌گونه که خود می‌پسندیم، به دیگران عرضه کنیم و نظر دیگران را درباره خود بدانیم. البته اگر از آنچه گفته‌اند راضی نبودیم، می‌توانیم یا نظر آنها را حذف کنیم یا تصویر خود را تغییر دهیم و این موقعیت جدیدی برای انسان به وجود آورده است؛ زندگی با حداکثر کنترل ممکن!