روش دیالکتیک هگل

هگل دیالکتیک منفی کانت را برمی دارد و دیالکتیک مثبت افلاطون را جای آن می گذارد

هگل دیالکتیک منفی کانت را برمی دارد و دیالکتیک مثبت افلاطون را جای آن می گذارد. دیالکتیک افلاطون تناقض آمیز و تعارض آمیز و ترکیبی از تز و آنتی تز و سنتز نیست. دیالکتیک او یک سویه و مثبت است. اما دیالکتیک کانت تعارض آمیز است و تز و آنتی تز دارد، ولی منفی است، یعنی از آن به جایی نمی رسیم. در کانت عقل نظری وقتی به تناقض می رسد توقف می کند و معلوم می شود که وظیفه آن ورود به این حیطه ها نیست. وظیفه عقل نظری در قلمرو تجربه است نه در قلمرو ایده های عقل محض. کانت بین تز و آنتی تز ترکیب نمی کند بلکه آن ها را رها می کند. اما هگل می کوشد تا بین این دو جمع کند و به سنتز برسد.

همانطوری که می دانیم مسأله هگل رابطه نامتناهی و متناهی است. روش هگل برای حل این مسأله روش دیالکتیک است. دیالکتیک (dialectic) واژه ای است که در یونان باستان به کار می رفت. جای آن دارد که جمله هگل را دوباره تکرار کنیم که «من می خواهم افلاطون را کانتی بخوانم»؛ یعنی من به افلاطون توجه دارم اما به طور استعلایی می خوانمش، و واقعاً و حقاً این کار را کرده است. نظام افلاطون مثل نردبان ایستاده است که از عالم حس شروع می شود و از آن جا سراغ معقولات و عالم مثل می رود. این نردبان را برای آن که کانتی بکنیم باید روی زمین بخوابانیم؛ یعنی ایستاده و عمودی است، باید آن را افقی بکنیم و هگل این کار را کرده است. هگل نظام افلاطونی را در عالم پدیداری کانت مطالعه کرده است. به عبارت دیگر، در نظام افلاطونی عالم محسوس و عالم معقول در طول هم هستند، یعنی تا از عالم محسوس نگذریم به عالم معقول نمی رسیم، اما در کانت این دو در عرض همند.

فلسفه کانت به همین معنا استعلایی است. استعلایی در اصل یعنی می خواهیم از عالم فنومن بالا برویم اما نمی توانیم. در واقع بالاروی از عالم فنومن امکان پذیر نیست. اما برای افلاطون بالاروی از عالم محسوس نه تنها ممکن است بلکه باید این بالاروی انجام بگیرد تا به شهود عالم مثال برسیم. خود کانت می گفت که باید این عالم نومن را رها کرد چرا که نمی توان آن را شناخت، اما هگل می خواهد بگوید که ما می توانیم آن را بشناسیم و این کار را بدین شیوه انجام می دهیم که نظام افلاطونی را به صورت کانتی درمی آوریم. از این جهت فلسفه هگل هم فلسفه استعلایی محسوب می شود، دقیقاً بدین دلیل که در چهارچوب فلسفه کانت قرار می گیرد.

روش برگزیده هگل برای حل مسأله نامتناهی و متناهی روشی است که افلاطون به آن توجه داشته است. البته کانت هم به آن توجه داشته، لیکن افلاطون به نحو مثبت به آن توجه داشته و کانت به نحو منفی. افلاطون می گفت که عالم محسوس با حس سروکار دارد و عالم معقولات واسطه با ریاضیات. آن جا که می خواهیم از عالم ریاضی بالا برویم با دیالکتیک سروکار داریم.

دیالکتیک برای افلاطون یک گونه تزکیه نفس است. مرحله عالی عقل فردانی است. برای افلاطون نوعی مکاشفه است. برای اینکه ما فقط از طریق دیالکتیک به شهود عالم مثال می رسیم. هر کسی می تواند عقل ریاضی داشته باشد، اما هر کسی نمی تواند روش دیالکتیکی داشته باشد. دیالکتیک تزکیه نفس می خواهد، مربی می خواهد. دیالکتیک از آن جا که ما را به شهود عالم مثال می رساند و در نهایت چیز مشت پرکنی است، برای افلاطون مثبت است. در افلاطون دیالکتیک عالی ترین مرحله تفکر عقلانی است.

در کانت نیز بحثی با عنوان دیالکتیک استعلایی وجود دارد که بخشی از منطق استعلایی به شمار می آید. اما در نظر کانت دیالکتیک منفی است. از قضا دیالکتیک استعلایی هم با ایده های عقلانی سروکار دارد؛ مثل خدا، خلود نفس و جهان. دیالکتیک برای کانت یعنی جدل عقل با خودش، که به هیچ جا و هیچ حرف مشت پرکنی منتهی نمی شود. برخلاف افلاطون، در نظر کانت، عقل در این جا دچار تعارض هایی می شود که لاینحل است.

در مقابل پوزیتیویست های قرن نوزده که معتقد بودند عالی ترین بخش کتاب عقل نظری، بخش تحلیل استعلایی و بخش حس استعلایی است، هگل اعلام کرد که عالی ترین و مهمترین کشف کانت دیالکتیک استعلایی است، چرا که کانت در دیالکتیک استعلایی به مفهوم تضاد عقل با خودش راه پیدا کرده است، یعنی این مفهوم که عقل در خودش دارای جدلی الطرفین هاست؛ عقل در درون خود استدلال هایی دارد که هم به نفع آن ها و هم علیه آن ها می تواند استدلال کند. به نظر هگل این بخش از کار کانت، مهمترین بخش آن است.

خود هگل هم از همین جا آغاز می کند، لیکن با این تفاوت که دیالکتیک منفی کانت را برمی دارد و دیالکتیک مثبت افلاطون را جای آن می گذارد. دیالکتیک افلاطون تناقض آمیز و تعارض آمیز و ترکیبی از تز و آنتی تز و سنتز نیست. دیالکتیک او یک سویه و مثبت است. اما دیالکتیک کانت تعارض آمیز است و تز و آنتی تز دارد، ولی منفی است، یعنی از آن به جایی نمی رسیم. در کانت عقل نظری وقتی به تناقض می رسد توقف می کند و معلوم می شود که وظیفه آن ورود به این حیطه ها نیست. وظیفه عقل نظری در قلمرو تجربه است نه در قلمرو ایده های عقل محض. کانت بین تز و آنتی تز ترکیب نمی کند بلکه آن ها را رها می کند. اما هگل می کوشد تا بین این دو جمع کند و به سنتز برسد. پس در دیالکتیک افلاطونی ما یک جهت دستوری مشخص به سمت بالا داریم که شهود می کند و چیز مشت پرکنی در اختیار ما می گذارد ولی ایده تناقض در آن نیست، اما در کانت دیالکتیک منفی است و در آن تعارض هست. کار هگل جمع بین این دو است. او آن چیز مشت پرکنی که افلاطون به دنبال آن بوده است، بعد از تعارض کانتی قرار می دهد و دیالکتیک مفهوم جدیدی پیدا می کند.

● خصوصیات روش دیالکتیک

روش دیالکتیک خصوصیاتی دارد، از جمله این که دینامیک و پویا است و ایستا نیست. روش ایستا به سمت جلو نمی رود، مثلاً روش ریاضی یا روش منطق ارسطویی. در منطق ارسطویی در قیاس شکل اول، که مهمترین نوع قیاس است، نتیجه در مقدمات مضمر است و چون مقدمات هست در نتیجه ما چیز جدیدی علاوه بر آن چیزهایی که در مقدمات هست نمی گوییم. در ریاضیات هم نتایج در مقدمات هست و ما آن ها را استنتاج و استخراج می کنیم. در این جا چیزی بیرون نمی آید که کاملاً با مقدمات فرق کند. اما در دیالکتیک هگل این اتفاق می افتد. یعنی ما چیزی در اختیار داریم که نه تز است و نه آنتی تز، یعنی جزء هیچ یک از مقدمات خود نیست. سنتز چیز جدیدی است غیر از تز و آنتی تز. این همان جنبه دینامیک روش دیالکتیک هگل است. خصوصیت دیگر این که روش دیالکتیک روش زندگی و حیات است. به نظر هگل در کل عالم حیات این روش دیالکتیکی برقرار است.

سخنران: محمود - خاتمی

خبرنگار: جهانداد - معماریان

منبع: سایت - باشگاه اندیشه - تاریخ شمسی نشر ۰۶/۰۷/۱۳۸۹