سایه سوریه بر سر روابط ایران و ترکیه

روابط ایران با ترکیه و قرارگرفتن سوریه درمیانه این روابط, در طول سالهای گذشته همواره روابط پرفراز و نشیبی را بر تهران, آنکارا و دمشق تحمیل نموده است چه آنکه جمهوری اسلامی ایران تراز روابط خود با ترکیه را متاثر از لحاظ نمودن سوریه دردامنه این روابط قرار داده است

روابط ایران با ترکیه و قرارگرفتن سوریه درمیانه این روابط، در طول سالهای گذشته همواره روابط پرفراز و نشیبی را بر تهران، آنکارا و دمشق تحمیل نموده است؛ چه آنکه جمهوری اسلامی ایران تراز روابط خود با ترکیه را متاثر از لحاظ نمودن سوریه دردامنه این روابط قرار داده است.

این مسئله باعث شده تا دست اندازهای عمده ای فراروی سیاست خارجی دوکشور قرارگیرد. اکنون و با اوج گرفتن دخالت های خارجی در قالب اعتراضات داخلی علیه حکومت بشاراسد در ماههای اخیر به نظرمی رسد تنشی دیگر دامن روابط ایران و ترکیه را فراگرفته است. این اعتراضات که در ادامه قیام های برخاسته از بیداری اسلامی رخ داده، واکنش ها و برخوردهای متفاوتی را از سوی دو کشور همسایه سوریه به همراه داشته است؛ اعتراضاتی که البته به نظرمی رسد جنس آن با دیگر تحولات کشورهای عربی درادامه بیداری اسلامی متفاوت است. مسئله ای که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز بر آن تاکید فرموده اند.

روابط ایران و ترکیه درطول یک دهه اخیر و پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه درسال ۲۰۰۲ همواره مناسب و رو به رشد توصیف شده است. طی این سالها که ازآن به «بهار روابط» تعبیر می شود مراودات و مبادلات دو جانبه بر بستری از پرونده هسته ای ایران با وجود اعتقاد کشورهای غربی به تراز تجاری ۱۱میلیارد دلار وهدف گذاری ۳۰میلیارد دلار رسیده است. ضمن اینکه مناسبات سیاسی و امنیتی دوجانبه چنان گسترش یافته که خط پرواز دیپلماسی بین تهران و آنکارا معمولاً شلوغ است. همچنین وجود مشترکات دینی و مذهبی، تاریخی و فرهنگی و عضویت در پیمانهای سیاسی و اقتصادی نظیر سازمان همکاری اسلامی و جنبش غیرمتعدها سبب پیوند روابط دوستانه و عمیق دو کشور همسایه و مسلمان ایران و ترکیه شده است؛ روابطی که از آن به عنوان روابط دو برادریاد می شود و ترکیه البته می کوشد نقش برادر بزرگ تر را ایفا کند.

از سوی دیگر، روابط راهبردی ایران و سوریه قدمتی به درازای تاریخ انقلاب اسلامی ایران دارد. در طول این سالها نیز مقامات ایرانی و سوری رفت و آمدهای پرترددی داشته اند، چنانکه بشار اسد که سال ۲۰۰۳ وپس از فوت پدرش حافظ، به قدرت رسیده، تاکنون ۸ سفر رسمی به ایران داشته است. درسفر سال گذشته نیز وی برای اولین بار نشان رسمی جمهوری اسلامی را به علت حمایت از جبهه مقاومت درمنطقه بویژه حزب الله لبنان و مقاومت فلسطین دریافت کرد. همچنین روابط دو کشور در طول ۳ دهه اخیر با پیوندهایی از جنس سیاست و امنیت پیوند خورده است. پیوندهایی که در مظنه آن بسترهای مقاومت اسلامی بر مبادلات اقتصادی و تجاری سنگینی می کند چرا که برخلاف مراودات سیاسی سطح مناسبات اقتصادی بین ایران و سوریه با احتساب طرح های عمرانی که ایران درسوریه اجرا می کند تنها به ۳میلیارد دلار می رسد.

از این رو روابط ایران با سوریه برخلاف ترکیه که ژئواکونومیکی و ژئوکالچرال است، بیشتر ژئوپلتیکی و ژئواستراتژیکی است.جایگاه سوریه در پیشانی جبهه مقاومت اسلامی و حمایت ازگروه های مقاومت اسلامی سبب شده تا مناسبت تهران با دمشق اهمیتی خاص داشته باشد! اهمیتی که در دو راهی انتخاب سبب ارجحیت سوریه بر ترکیه برای ایران می شود.

● آغاز و انجام تحولات سوریه

آغاز تحولات مداخله جویانه داخلی سوریه به ۲۵ اسفند سال گذشته برمی گردد که این کشور در ادامه موج انقلابات منطقه شاهد اعتراضات مردمی بود؛ اعتراضاتی که جنس آن با دیگر اعتراضات تفاوت داشته و بیشتر ساخته و پرداخته دست بیگانگان است و البته دولت سوریه نیز آن را ساخته دست تروریست ها می داند. این مسئله باعث شده تا واکنش دولت سوریه به معترضان حمایت شده توسط کشورهای غربی و عربی برخورد باشد؛ واکنشی که درمورد دیگر کشورهای عربی درگیر با قیام مردمی نیز مشابهت دارد، اما سطح و حجم خشونت معترضان و بیگانگان، سوریه را از دیگر کشورهای عربی متمایز ساخته است. این درحالی است که بشار اسد همچنان می گوید که برای تامین امنیت داخلی به مقابله با افراد یاغی و تروریست ادامه خواهد داد. چنین اقداماتی همواره با تظاهرات مردمی مورد حمایت جامعه سوریه نیز قرارگرفته است.

البته این موضع گیری اسد پس از آن اتفاق افتاد که وی در طول ماه گذشته و در چندین مرحله وعده اعطای آزادی های سیاسی و مدنی را در قالب برنامه اصلاحات سیاسی به مخالفان داد؛ کاری که دیگر کشورهای عربی درگیر موج بیداری اسلامی انجام ندادند، اما مخالفان برنامه اصلاحات سیاسی وی را رد کرده اند. در این مدت مخالفان با حمایت کشورهای بیگانه به ناامن سازی محیط داخلی سوریه پرداخته اند. از این رو کشورهای حامی مخالفان به حمایت از آنان روی آورده اند. همراستای با این جریان نیز جامعه جهانی تحت تأثیر نظام سلطه همزمان با تشدید فشارها، تمرکز و توجه بیشتری بر روی معترضان دارد تا جایی که هیلاری کلینتون برای اولین بار با تعدادی از مخالفان دولت سوریه در کتابخانه کاخ سفید به گفت وگو نشست؛ اقدامی که متعاقب آن از سوی احمد داوود اوغلو همتای ترک وی تکرار شد. این اقدامات تنها محدود به ایالات متحده نشده و ایتالیا سفیرش را از دمشق فراخوانده و اتحادیه اروپایی تعداد بیشتری از مقامات سوری را در لیست تحریم های تکراری خود قرار داده است. پس از آن نیز رهبران اروپایی و آمریکا هم صدا گفتند که بشار اسد نیز باید برود.

با این حال به نظر نمی رسد که فشارهای فزاینده بین المللی در کوتاه مدت به خاطر وجود حمایت منطقه ای ایران و محور مقاومت و درگیری ها و دغدغه های عدیده کشورهای عربی و غربی، تأثیری بر دولت سوریه داشته باشد؛ مسئله ای که مقامات غربی نیز آن را می پذیرند، چنان که مایک مولن رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا پیش از سپردن مسئولیتش به مارتین دمپسی گفت که واشنگتن می خواهد بر حکومت سوریه فشار آورد، اما افزود که چشم اندازی فوری برای دخالت نظامی در آن کشور وجود ندارد. آندرس فوگ راسموسن دبیرکل ناتو نیز گفت که فقدان دستوری از سوی سازمان ملل و همچنین حمایت منطقه ای بدان معنی است که شرایط برای عملیاتی از نوع لیبی مهیا نیست. این حمایت منطقه ای که راسموسن به آن اشاره دارد حمایت انقلابی و اسلامی مردم ایران و سوریه از دولت این کشور است که تاکنون توانسته سناریوی کشورهای عربی و غربی را در اجرای توطئه های آمریکا و صهیونیستی ناکام بگذارد.

البته این بی قراری جامعه جهانی در توجه به سوریه و بی توجهی به بحرین، یمن، اردن و حتی عربستان به موقعیت بسیار حساس سوریه برمی گردد. این کشور از یک سو به بلندی های جولان در اسرائیل و از سوی دیگر به عراق محاط است؛ گستره ای که در دو سوی آن نیروهای نظامی اسرائیلی و آمریکایی استقرار دارند. داشتن بیش از ۸۰۰ کیلومتر مرز مشترک با ترکیه و وجود گروه های مختلف از جمله کردها در سوریه به همراه حمایت و حضور بسیاری از رهبران گروه های مقاومت نظیر حماس، حزب الله و جهاد اسلامی در این کشور وجه دیگر اهمیت سوریه ای است که برخلاف دیگر کشورهای عربی همچون لیبی دارای منابع غنی نفت و گاز نیست.

● همراهی ترکیه با کشورهای غربی و عربی

در جبهه فشارهای دیپلماتیک، هیلاری کلینتون وزیر امور خارجه آمریکا بر تحریم تسلیحاتی و صنایع نفت و گاز سوریه تأکید کرده است. این درحالی است که آمریکا و اروپا تلاش می کنند تا شورای امنیت را به تحریم و تصویب دخالت نظامی علیه سوریه ترغیب کنند؛ مسئله ای که در نشست اخیر این شورا به خاطر عدم همراهی چین و روسیه (اعضای دائم) و هند، برزیل و آفریقای جنوبی (اعضای غیردائم) محقق نشد. با این همه آمریکا و اروپا روی به فشارهای یک جانبه علیه سوریه آورده اند. ضمن اینکه آمریکا در تلاش است تا پس از جبهه بین المللی، جبهه منطقه ای را نیز علیه سوریه تشکیل دهد؛ مسئله ای که به نظر می رسد در سودای تشکیل آن با حمایت اتحادیه عرب، سازمان همکاری اسلامی، شورای همکاری خلیج فارس و کشورهایی نظیر عربستان و کویت و بحرین است؛ کشورهایی که با تحریک و تهییج آمریکا و اروپا ضمن محکوم نمودن اقدامات دولت سوریه در مقابل معترضان، سفرای خود را از دمشق فراخوانده اند. واکنش عربستان در مواجهه با تحولات سوریه درحالی است که این کشور نسبت به سرکوب معترضان عربستانی از هیچ اقدامی فروگذار نبود و برای پایان اعتراضات در بحرین به این کشور بیش از ۵ هزار نیروی نظامی فرستاد. البته در ادامه این جبهه منطقه ای این روزها ترکیه نقش پررنگ تری را در راستای رفتن بشار اسد ایفا می کند؛ نقشی که برخلاف جهت گیری ایران و در ادامه سیاست عربستان، آمریکا و اسرائیل است.

● رایزنی های دوجانبه ایران و ترکیه

نهم اوت احمد داوود اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه برای ابلاغ پیام رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه و هیلاری کلینتون وزیر امور خارجه آمریکا به بشاراسد رئیس جمهور سوریه به این کشور سفر کرد. پیش از این رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه تصریح کرده بود که صبر آنکارا نسبت به وقایع اخیر سوریه به سرآمده است.

وزیر امور خارجه ترکیه حامل این پیام برای سوریه بود که بشار اسد باید سریع تر به سرکوب مخالفان پایان دهد، هر چه زودتر روند اصلاحات واقعی را آغاز و زندانیان سیاسی را آزاد کند یا در مقابل به همان سرنوشتی دچار شود که سرهنگ معمر قذافی در لیبی دچار آن شده است. ابلاغ این پیام که در گفت وگویی ۶ ساعته انجام شد، چندان با استقبال و اعتنای بشار اسد همراه نشد؛ چرا که رئیس جمهور سوریه در پاسخ به پیام وزیر خارجه ترکیه گفت که دمشق بدون هیچ اغماض با گروه های تروریستی خواهد جنگید. این سفر به همراه تحرکات اخیر ترکیه در فراخواندن نیروهای ذخیره و احتیاط به ارتش و اظهارنظر تلویحی داوود اوغلو پس از بازگشت به آنکارا مبنی بر حمایت و پشتیبانی دولت متبوعش از مخالفان سوریه، نشان از آن دارد که ترکیه خواهان برکناری حکومت اسد است.

این درحالی است که ایران نگاهی متفاوت از ترکیه نسبت به تحولات سوریه دارد و رایزنی های خود را نیز آغاز کرده است. همزمان با سفر داوود اوغلو این علاءالدین بروجردی رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی بود که در رأس هیئتی عازم قاهره شد تا در رایزنی های خود با نبیل العربی دبیرکل اتحادیه عرب، خواستار تشکیل جبهه ایستادگی برای قرار ندادن سوریه در دهان گرگی به نام آمریکا و محقق نشدن حمله ناتو به این کشور و آنچه حمایت از سوریه در برابر دخالت های آمریکا می خواند، شود. برخلاف ترکیه، به باور ایران، هدف آمریکا از وارد کردن فشار بر حکومت سوریه تضعیف مخالفان روند صلح در خاورمیانه و شکست مقاومت با هدف تحقق اهداف خود و رژیم صهیونیستی است. ضمن این که از دیدگاه ایران نقش محوری ترکیه در تحولات سوریه پیمان کاری و مقاطعه کاری عضو ناتو و متحد غرب در منطقه است؛ دیدگاهی که البته مقامات ترک آن را نمی پذیرند.

از این رو، نگرانی از کاهش سطح روابط با ایران و تلاش برای همراهی این کشور در مقابل گذار قدرت در سوریه در چند هفته اخیر ترکیه را به تکاپو انداخته است تا رایزنی های دیداری و شنیداری متعددی با جمهوری اسلامی داشته باشد. محور رایزنی ها و چانه زنی ها نیز احمد داوود اوغلو است که در تماس های خود با همتای ایرانی اش تلاش دارد تا پاسخی رضایت بخش از ایران دریافت کند؛ پاسخی که البته تاکنون نشنیده است.

ارسلان مرشدی