طغیان دستگاه گوارش

مکانیسم تهوع و استفراغ

استفراغ بیرون‌رانده شدن پرفشار محتویات معده و بخش ابتدایی روده است. شمار زیادی از بیماری‌ها که بسیاری از آنها بیماری‌های اولیه دستگاه گوارش نیستند، ممکن است با استفراغ بروز کنند. بدون توجه به اینکه علت استفراغ چه باشد، استفراغ می‌تواند پیامدهای وخیمی داشته باشد،‌ از جمله به هم خوردن تعادل اسید و باز در بدن، کاهش حجم آب و املاح در بدن، سوء‌تغذیه و ذات‌الریه ناشی از ورود مواد استفراغی به درون ریه‌ها.

● کنش استفراغ

استفراغ نتیجه نهایی سه رویداد زیر است:

▪ تهوع: تهوع تجربه ذهنی و ناخوشایندی است که توصیف آن برای افراد مشکل است. از لحاظ فیزیولوژیک تهوع معمولا همراه با کاهش حرکات معده و افزایش تون عضلانی در روده کوچک است. به علاوه اغلب جهت حرکات کرمی (پریستالتیس) معمول بخش فوقانی روده کوچک معکوس و رو به بالا می‌شود.

▪ عق‌زدن: عق‌زدن به حرکات اسپاسمی عضلات تنفسی گفته می‌شود که هنگام بسته بودن گلوت (دریچه نای) رخ می‌دهد. هنگامی که این حرکات رخ می‌دهند، بخش تحتانی معده (آنتروم) منقبض می‌شود و بخش فوقانی (قله معده)‌ و دریچه فوقانی معده (کاردیا) شل می‌شوند. فشار منفی درون قفسه سینه ناشی از حرکات تنفسی در مقابل گلوت بسته، باعث می‌شود، بخش شکمی مری و کاردیا به طور مکرر به درون قفسه سینه وارد شوند.

▪ استفراغ: هنگامی رخ می‌دهد که محتویات معده و اغلب روده کوچک به سمت بالا رانده و از دهان خارج ‌شوند. این حرکت ناشی از رشته‌ای از رویدادهای کاملا هماهنگ‌شده است که می‌توان آن را به صورت این چند مرحله توصیف کرد:

ـ یک نفس عمیق کشیده می‌شود، گلوت بسته می‌شود و حنجره بالا می‌‌آید تا دریچه فوقانی مری باز شود. همچنین کام نرم به بالا می‌رود تا منافذ پشتی بینی را ببندد.

ـ هم زمان با حرکت دیافراگم (پرده عضلانی میان قفسه سینه و شکم)، درون قفسه سینه فشار منفی ایجاد می‌شود که باز شدن مری و دریچه انتهایی آن را تسهیل می‌کند.

ـ هم زمان با حرکت رو به پایین دیافراگم، عضلات شکم به شدت منقبض می‌شوند، معده را می‌فشارند و بنابراین فشار درون معده را بالا می‌برند. در حالی که دریچه خروجی معده (پیلور) بسته است و دهانه مری نسبتا باز است، مسیر خروجی برای محتویات معده باز است.

گرچه رشته رویدادهایی که در بالا ذکر شد، به طور معمول رخ می‌دهند اما اجتناب‌ناپذیر نیستند. استفراغ گاه به طور ناگهانی و در غیاب نشانه‌های هشداردهنده قبلی بروز می‌کند. یک علت شایع استفراغ جهنده انسداد مجرای خروجی معده است که اغلب در نتیجه بلع یک جسم خارجی رخ می‌دهد. یک واکنش بدنی که شبیه به استفراغ به نظر می‌رسد اما باید آن را از استفراغ افتراق داد،‌ برگرداندن غذا به دهان (رگورژیتاسیون) است. رگورژیتاسیون خروج بی‌فشار مواد غذایی از دهان است که اغلب حتی پیش از آنکه مواد غذایی به معده رسیده باشد، رخ می‌دهد و معمولا نتیجه بیماری مری است.

● کنترل عصبی استفراغ

مجموع فعالیت‌های پیچیده‌‌ای که به استفراغ می‌انجامد، بیانگر آن است که استفراغ باید تحت کنترل مراکز عصبی مرکزی باشد و همین‌گونه هم است. درون ساقه مغز دو واحد مجزا از لحاظ ساختمانی و کارکردی وجود دارند که استفراغ را کنترل می‌کنند:

مراکز دوجانبه استفراغ که در تشکیلات شبکه‌ای بصل‌النخاع (پیاز مغز) قرار دارند پیام‌ها را از شمار زیادی از منابع خارجی دریافت می‌کنند و تحریک آنها نهایتا به استفراغ منتهی می‌شود. تحریک الکتریکی این مرکز باعث القای استفراغ می‌شود و تخریب این مراکز در حیوانات آنها را نسبت به داروهای استفراغ‌زا مقاوم می‌کند. مراکز مغزی استفراغ پیام‌های آوران عصبی را از دست کم چهار منبع دریافت می‌کنند:

۱) ناحیه آغازگر گیرنده شیمیایی

۲) اعصاب آوران احشایی از دستگاه گوارش (اعصاب واگ و سمپاتیک): پیام‌های این اعصاب عوارضی مانند اتساع معده و روده (که محرکی قوی برای استفراغ است) یا تحریک پوشش مخاطی آنها را به مغز خبر می‌دهند.

۳) اعصاب آوران احشایی خارج از دستگاه گوارش: شامل پیام‌هایی از مجاری صفراوی، صفاق (پرده پوشاننده احشای شکم)، قلب و بسیاری اندام‌های دیگر است. این پیام‌های ورودی به مرکز استفراغ توضیح‌دهنده این است که چرا برای مثال سنگ مجرای مشترک صفرا در یک بیمار می‌تواند در او استفراغ ایجاد کند.

۴) اعصاب آوران از مراکز خارج بصل‌النخاع در مغز: روشن است که برخی از تحریک‌های روانی (رایحه‌‌ها، ترس)، اختلال بخش دهلیزی گوش داخلی (بیماری حرکت یا ماشین‌زدگی) و ضربه مغزی می‌توانند استفراغ ایجاد کنند.

ناحیه آغازگر گیرنده شیمیایی(ِCTZ) ،مجموعه‌ای دوطرفه از مراکز عصبی در ساقه مغز هستند که زیر کف بطن چهارم مغز قرار می‌گیرند. تحریک الکتریکی این مراکز استفراغ ایجاد نمی‌کند اما داروهای استفراغ‌آور تنها در صورتی که این مراکز سالم باشند، می‌توانند عمل کنند. «ناحیه آغازگر گیرنده شیمیایی» در واقع به عنوان گیرنده‌های شیمیایی قی‌آور برای مراکز استفراغ عمل می‌کند. تغییرات شیمیایی در بدن (مصرف داروهای قی‌‌آور، بالا بودن اوره خون، کمبود اکسیژن خون و عارضه کتواسیدوز دیابتی) ‌به وسیله این مراکز حس می‌شوند و بعد پیام‌های تحریک‌کننده‌ای ‌را به مراکز استفراغ می‌فرستند. بسیاری از داروی ضداستفراغ با اثر کردن بر ناحیه آغازگر گیرنده شیمیایی، مانع استفراغ می‌شوند. به طور خلاصه، دو گروه پایه‌ای از مسیرها- یکی مسیر عصبی و دیگر مسیر شیمیایی- به فعال شدن مراکز استفراغ که استفراغ را شروع و کنترل می‌کنند، منجر می‌شوند. می‌توانید مراکز استفراغ در مغز را به عنوان فرمانده ارشدی در نظر بگیرید که تصمیم آخر را می‌گیرد. این تصمیم بر اساس اطلاعات داده‌ شده از مجموعه‌ای از مشاوران است. در میان آنها «ناحیه آغازگر گیرنده شیمیایی» نفوذ قابل‌توجهی دارد. گرچه تصویری که در اینجا ارایه دادیم تا حدود زیادی ساده شده است و بسیاری از جزییات در آن نیامده است اما اساس فیزیولوژی و داروشناسی استفراغ را توضیح می‌دهد.

● علل و عواقب استفراغ

تهوع و استفراغ نشانه‌هایی رایج و نگران‌کننده هستند که علل متعددی دارند.

تقریبا هر کسی زمانی در زندگی‌ا‌ش دچار تهوع و استفراغ شده است. گر چه این نشانه‌ها بسیار ناخوشایند هستند،‌ معمولا علل آنها جدی نیست. هنگامی که علت این نشانه‌ها شناخته شد، درمان اغلب امکان‌پذیر است. همان‌طور که گفته شد، مغز حاوی مرکزی است که بازتاب عصبی مربوط به استفراغ را کنترل می‌کند. استفراغ در نتیجه تحریک گیرنده‌هایی در جاهای متفاوت بدن -که لزوما ممکن است مربوط به دستگاه گوارش نباشد- بروز می‌کند. پیام‌ها از معده و بخش فوقانی روده که به این مرکز وارد می‌شوند و می‌توانند ایجاد تهوع و احتمالا استفراغ کنند، ممکن است در نتیجه تحریک‌های گوناگونی ایجاد شوند:

آسیب به دیواره معده یا ورود مواد سوزاننده به دستگاه گوارش. همچنین سموم شیمیایی، الکل یا سم‌های باکتریایی ممکن است از این طریق مرکز استفراغ را تحریک کنند. شماری از داروها می‌توانند باعث تهوع و گاهی استفراغ شوند. داروهای ضدالتهابی غیراستروییدی مانند آسپرین و ایبوپروفن شایع‌ترین داروهای ایجادکننده تهوع هستند. پاسخ ایمنی به بیماری ناشی از ویروس‌ها یا باکتری‌ها در معده هم ممکن است باعث تهوع شود. مرکز استفراغ در مغز به برخی تغییرات در خون هم حساس است. علت تهوع و استفراغ حین بارداری نامعلوم است. این عارضه را به اشتباه «تهوع صبحگاهی» می‌نامند. اما اغلب زنانی که گرفتار آن شده‌اند می‌دانند این حالت تنها در صبح‌ها رخ نمی‌دهد.

تصور می‌شود تغییراتی در میزان استروژن خون عامل این عارضه باشد. گرچه موارد ساده استفراغ ندرتا باعث مشکلی می‌شود،‌ گاهی استفراغ ممکن است به عواقبی جدی مانند ذات‌الریه ناشی از وارد شدن مواد استفراغی به ریه‌ها بینجامد. به علاوه استفراغ‌‌های شدید یا مکرر به اختلال تعادل اسید و باز، کم‌‌آبی بدن و تخلیه املاح یا الکترولیت‌ها منجر می‌شوند. در چنین مواردی باید با تشخیص علت زمینه‌ای و انجام درمان اختصاصی استفراغ را مهار کرد اما تشخیص فوری علت استفراغ اغلب ساده نیست و در کوتاه‌‌مدت می‌توان از تجویز داروهای ضداستفراغ برای مهار استفراغ و کاهش عواقب آن استفاده کرد.