«جریان شکافنده» در کمین شناگران دریا

در پژوهش های خود مخاطرات دریای خزر را جمع بندی کردیم و متوجه شدیم یکی از مهم ترین مخاطرات, «جریان شکافنده» دریا است

▪ مخاطرات دریایی، دریای خزر چیست؟

ـ در پژوهش‌های خود مخاطرات دریای خزر را جمع‌بندی کردیم و متوجه شدیم یکی از مهم‌ترین مخاطرات، «جریان شکافنده» دریا است.

▪ «جریان شکافنده» چیست؟

ـ در اصطلاح علمی به آن ripcurrent می‌گویند. بطور کلی وقتی موج به سمت ساحل می‌آید انرژی چندان زیادی ندارد و شیء را به سمت ساحل می‌آورد و بی خطر است، اما خطر اصلی وقتی اتفاق می‌افتد که موج به ساحل آمده شکسته شده و با جمع شدن آب و برگشت از یک سیستم با انرژی زیادی به دریا برگردد و هر آنچه در مسیرش باشد با خود به دریا می‌برد. جریان شکافنده درست مثل یک بادبزن است گردن و یا دسته بادبزن به سمت ساحل بوده و پهنه آن در آب قرار دارد که مشخصه اصلی آن نیز رنگ روشن و کفاب روی آب است. وقتی موج به ساحل آمده و شکسته می‌شود از بدنه باریک این بادبزن عبور کرده و در نهایت به پهنه می‌رسد. در قسمت بدنه باریک انرژی و قدرت آب بسیار زیاد است که به‌تدریج وقتی به پهنه آن می‌رسد و نیرویش کمتر می‌شود. متأسفانه این پدیده سال‌هاست شناگران زیادی را می‌بلعد.

▪ هیچ راه چاره‌ای برای شناگری که گرفتار این جریان می‌شود وجود ندارد؟

ـ چرا هست. وقتی شناگر در مسیر این جریان قرار می‌گیرد ابتدا باید آرامش خود را حفظ کرده و در جهت جریان آب حرکت کند.

شناگر هیچ‌گاه نباید سعی کند مخالف جهت آب و به سوی ساحل شنا کند و در این صورت احتمال غرق شدگی زیاد است. اگر شناگر توان بدنی بالایی داشته باشد از همان تنه باریک جریان به شکل اریب می‌تواند خود را نجات دهد در غیر این صورت باید به شنای خود تا پهنه جریان شکافنده ادامه داده و سپس به شکل اریب به ساحل بازگردد.

▪ عرض جریان شکافنده چند متر است؟

ـ عرض آن ممکن است از چند متر تا چند ۱۰ متر باشد.

▪ آیا جریان شکافنده برای افراد غیر حرفه‌ای قابل شناسایی است؟

ـ بله این جریان را می‌توان با رفتن روی یک تلماسه که حدود ۲ متر بالا‌تر از سطح آب است یا رفتن روی یک آلاچیق یا سقف خودرو با چشم مشاهده کرد.

▪ آیا جریان شکافنده تنها در قسمت‌های مشخصی از ساحل رخ می‌دهد؟

ـ خیر در همه جای ساحل قابل رخ دادن است و به حرکت باد و محل تشکیل موج و بلندی موج بستگی دارد.

▪ آیا این پدیده بیشتر در دریای خزر رخ می‌دهد؟

ـ خیر این پدیده یک اصل کلی برای همه دریاهاست اما چون مخاطرات این پدیده در دریای شمال بیشتر است بنابراین بیشتر روی آن تحقیقات انجام داده ایم.

▪ خطر این پدیده چقدر است؟

ـ متأسفانه هر ساله حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ نفر در اثر غرق شدگی جان خود را از دست می‌دهند.

▪ بیشترین تعداد غرق شده ها در کدام سواحل است؟

ـ تعداد غریق‌ها در سواحل دریای مازندران از سواحل استان گلستان بیشتر است.

▪ چرا؟

ـ زیرا ساحل دریای گلستان گلی است و شنی نیست افراد کمتر تمایل دارند در آنجا شنا کنند.

▪ چرا تعداد غریق‌ها در دریای شمال بیشتر از دریای جنوب است؟ دریای شمال توفانی‌تر است؟

ـ خیر نمی‌توان گفت دریای شمال همیشه مواج است و خطر بیشتری از دریای جنوب دارد. دریای جنوب بویژه دریای عمان توفان‌های شدید‌تری داشته و خطر ساحلی آن بیشتر است اما چون گردشگر کمتری داشته و افراد کمتر در این دریا‌ها شنا می‌کنند تعداد کشته‌هایش نیز کمتر است.

▪ آیا تمام غریق‌ها در دریای خزر گرفتار جریان شکافنده شده‌اند؟

ـ خیر همه مرگ و میرها در دریا ممکن است ناشی از جریان شکافنده نباشد. در سواحل دریای خزر سواحل ماسه‌ای زیاد است که ناگهان عمق زیاد می‌شود و اگر کسی شنا بلد نباشد ممکن است غرق شود. گذشته از آن در بخش‌هایی از ساحل خزر ساختمان‌ها، چاه‌های فاضلاب و سازه‌های بتنی مغروق زیاد است و افرادی که بدون آگاهی از بافت دریا در آن شیرجه می‌زنند ممکن است ناگهان در این سازه‌ها گرفتار شده و دچار خفگی شوند یا این‌که در اثر برخورد با سازه‌ها زخمی شده و از بین بروند.

▪ این سازه‌ها در کدام سواحل بیشتر است؟

ـ سواحل دریای مازندران.

▪ چرا سازه‌ها زیر آب رفته‌اند؟

ـ از سال ۱۳۶۷ تا سال ۱۳۷۳ تراز آب دریای خزر ۲ متر و ۵۰ سانتیمتر افزایش پیدا کرده و تأسیسات ساحلی زیر آب رفته‌اند.

▪ آیا محل‌هایی که در سواحل برای شنای عمومی در نظر گرفته می‌شود به لحاظ مخاطرات دریایی که برشمرده شد مورد تأیید هستند؟

ـ در بخش‌های ملی و مکان‌های عمومی سواحل تنها از این لحاظ که ساختمان مغروق نداشته یا عمق ساحل در نوسان نباشد انتخاب می‌شوند ولی این مکان ها هم نیاز به تحقیقات علمی و مدل‌سازی دارد که متأسفانه تاکنون صورت نگرفته است.

▪ چرا این اقدام تاکنون صورت نگرفته است؟

ـ این تحقیقات و مدل‌سازی‌ها مستلزم هزینه‌های زیاد است و حمایت مالی دستگاه‌های اجرایی و وزارت علوم را می‌طلبد.

▪ در مرکز اقیانوس شناسی برای کم کردن مخاطرات دریای خزر و پدیده جریان شکافنده چقدر مطالعات و تحقیقات انجام داده و تاکنون چه اقداماتی کرده‌اید؟

ـ پدیده جریان شکافنده از حدود ۶۰ سال پیش شناخته شده است و تاکنون کارهای زیادی انجام گرفته تا این علم به زبان ساده دنیا تبدیل شود. در ایران نیز در دوره دکتری‌ام در روسیه یعنی حدود ۱۵ سال پیش به این موضوع علاقه‌مند شدم، وقتی به ایران بازگشتم سعی کردم پدیده جریان شکافنده را به مردم ایران نیز معرفی کنم. در این زمینه کتابی چاپ کردم و کارهای پژوهشی زیادی از طریق مراکز اقیانوس‌شناسی انجام دادم. چند پوستر و بروشور تدوین کردم که چاپ و تکثیر شد البته پیشنهاد چند پروژه در این رابطه به دستگاه‌های مسئول از جمله سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دادم که آنها نیز از این طرح استقبال کردند و پروژه در بند (د) ماده ۴۵ که به پروژه‌های ۶۰ ـ ۴۰ معروف است تصویب شد و حتی قرار شد با توجه به قرارداد نتایج تحقیقات مرکز اقیانوس‌شناسی به دانش عمومی تبدیل شده و جلوی مرگ و میر و خطرات ناشی از این پدیده گرفته شود ولی متأسفانه تاکنون حمایت مالی برای اجرای پروژه نشده‌ایم.

▪ در این پروژه قصد داشتید چه اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام دهید؟

ـ علاوه بر اطلاع‌رسانی از طریق صدا و سیما، در مدارس نیز این طرح آموزش داده شود و علاوه بر آن با نصب تابلوهای بسیار بزرگ در سواحل و جاده‌های منتهی شهرهای شمالی پیام تصویری این پدیده به غالب مردم داده شود.

این پوسترها در هتل‌ها، رستوران‌ها و سواحل خطرناک همیشه می‌بایست نصب شود. همانطور که در عمده کشورهای پیشرفته دنیا این اطلاع رسانی در سطح وسیع در شهرهای ساحلی و ... وجود دارد.

▪ میزان مرگ و میر ناشی از غرق شدن در دریاها در ایران با کشورهای دیگر چه تفاوتی دارد؟

ـ در کشورهای دیگر علاوه بر این که جریان شکافنده وجود دارد، مخاطرات دیگر نیز شناگران و گردشگران را تهدید می‌کند. چون سواحل برخی کشورها مستعد موج‌سواری است ممکن است مرگ و میر ناشی از این بازی‌ها بالا رفته علاوه بر آن براثر گزش ناشی از حیوانات دریایی و گرفتار کوسه یا تمساح شدن باشد. در ایران خوشبختانه وضعیت منحصر به فردی در جریان است. به طوری که در سه ماه تابستان به استثنای روزهای توفانی که کسی در دریا شنا نمی‌کند متأسفانه بقیه روزها در کل ۲۰۰ تا ۲۵۰ کشته بر جای می‌گذارد که معادل کشته‌های یک زلزله با قدرت متوسط است که تنها با یک آموزش رایگان و کم هزینه می‌توان از تعداد مرگ ناشی از غرق‌شدگی کاست.

▪ آیا ساکنان سواحل ساحلی با پدیده «جریان شکافنده» به طور تجربی آشنا هستند؟

ـ با چند نجات غریق در سواحل گیلان و مازندران که صحبت کردم آنها به طور تجربی از این جریان بازگشت موج به دریا خبر‌دار بودند.

▪ شنا کردن در استخر چه تفاوتی با شناگری در دریا دارد؟

ـ استخر محیطی با ابعاد کوچک است و آب آن آرام ولی دریا ابعاد بزرگتری داشته و مواج‌تر است و هر لحظه نیروی جدیدی به شناگر وارد می‌کند و او را ممکن است از مسیر اصلی‌اش خارج کرده و به محیط بزرگتری ببرد. لذا توصیه می‌شود کسانی که توان فیزیکی بالاتری دارند در آب دریا شنا کنند و اگر به توان بدنی یا شناگری خود اعتمادی ندارند نباید از محدوده کم عمق دورتر شوند.

▪ یعنی اگر در آب دریا شنا نکنند بهتر است؟

ـ خیر. دریا یک نعمت خدادادی بزرگ است و شنا در آن بسیار فرح‌بخش است. مردم می‌توانند با احتیاط از دریا استفاده کرده و با رعایت نکات ایمنی شنا کنند.

▪ مردم از نکات ایمنی شناکردن چگونه اطلاع حاصل کنند؟

ـ بروشورها را مطالعه کنند و به توصیه‌های «ناجی» گوش فرا دهند. بهتر است شناگران در مواقع توفانی وارد دریا نشوند و هنگام گرفتاری در جریان شکافنده به طور اریب خود را از محدوده خطر نجات دهند.

▪ آب دریای خزر با دریاهای جنوبی ایران چه تفاوتی دارد؟

ـ به قول ابوریحان بیرونی؛ گردتاگرد دریا بگردی هیچ مانع تو نباشد جز چند رود، آب آن تلخ و تاریک و هیچ از آن برنیاید برخلاف دریای پارس.

ابوریحان بیرونی نیز در این گفته به دریاچه بودن خزر اشاره کرد و ویژگی آب آن را تلخ و شور می‌داند چون از ترکیب و املاح متفاوت‌تری از آب دریاهای آزاد تشکیل شده و از آنجا که رسوبات آبی زیادی دارد میزان شفافیت آب پائین است. از طرف دیگر دریای شمال به لحاظ تنوع زیستی و حیاتی نسبت به دریای جنوب بسیار محدودتر است. درست است که دریای خزر مشخصات یک اقیانوس کوچک را دارد ولی به دلیل دسترسی نداشتن به آب‌های آزاد تنوع زیستی پائینی دارد.

▪ دریای خزر متعلق به کدام دوره از زمین‌شناسی است؟

ـ دریای خزر باقیمانده اقیانوس تتیس است که بخش های مختلف آن تاریخچه متفاوتی دارد ولی دریا به مفهوم امروزی که محصور شده باشد مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی حدود ۵ میلیون سال پیش است که از دریای سیاه جدا شده و قبل از آن یک باریکه آبی که اکنون به دره مانیچ معروف است و در جنوب غربی روسیه واقع است دریای خزر را به سیاه وصل می‌کرد.