جایگاه تئوری رئالیسم در نظام رقابتی امروز

تئوری رئالیسم یكی از تئوری های مهم در عرصه سیاست بین الملل است این تئوری از نقش بسیار مهمی در تامین منافع در نتیجه روابط بین دولت ها برخوردار است

● درآمد

تئوری رئالیسم یكی از تئوری‌های مهم در عرصه سیاست بین‌الملل است.این تئوری از نقش بسیار مهمی در تامین منافع در نتیجه روابط بین دولت‌ها برخوردار است.در نظام رقابتی امروز كه به طور سلسله مراتبی غیر‌دستوری اعمال می‌شود، واقع‌گرایی نظریه غالب این نظام است. در این نظام رقابتی هم دولت‌ها سعی دارند با توجه به قدرت و توانی كه از آن برخوردار هستند گوی سبقت را از یكدیگر بربایند و در راس این نظام قرار بگیرند. سه عنصر اصلی در نظریه واقع‌گرایی قابل شناسایی است. این سه عنصر عبارتند از: دولت محوری، بقا و خودیاری. قدرت در واژگان رئالیسم بسیار مهم است و به صورت سنتی در معنای نظامی- استراتژیك تعریف شده است. بدین‌ترتیب براساس این رویكرد هر كشوری مسوول تضمین رفاه خود و شهروندان است. تئوری واقع‌گرایی به رهبران كشورها می‌آموزد به جای ایدئولوژی، به منافع تمركز داشته باشند، صلح را از طریق قدرت دنبال كنند و دریابند كه حتی اگر قدرت‌های دیگر ارزش‌ها و اعتقادات متضادی داشته باشند می‌توانند در نظام رقابتی امروز همزیستی كنند. به عبارتی تفاوت بین دولت‌ها براساس قدرت می‌باشد كه این امر یك اصل بنیادین در نظام بین‌الملل تعریف می‌شود.

● نقش پررنگ تئوری واقع‌گرایی در نظام رقابتی

ساختار نظام بین‌الملل امروزی برعكس دوران نظام دوقطبی از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است. با تشدید موج جهانی شدن در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، «رقابت» به شاخصه اصلی نظام بین‌الملل تبدیل شده است. بدین‌ترتیب سعی دولت‌ها در این نظام به صورت «ارگانیك» می‌باشد یعنی اینكه هر دولتی با توجه به مولفه‌های قدرت باید به‌صورت فردی در این نظام رقابتی- ارگانیكی تلاش كند تا بتواند جایگاهی را برای خود در عرصه بین‌الملل كسب كند. از طرف دیگر با تشدید نظام رقابتی فردگرا، نقش سازمان‌های بین‌المللی كمرنگ می‌شود. بدین‌ترتیب با كمرنگ‌شدن نقش سازمان‌های بین‌المللی به‌خصوص سازمان ملل متحد، در حل بحران‌های بین‌المللی و تامین امنیت جهانی، این دولت‌ها هستند كه به طور مستقل در پی امنیت خود می‌باشند. به موازات حركت نظام رقابتی مقوله امنیت به یكی از چالش‌های اساسی دولت‌ها تبدیل شده است. در این شرایط كاربرد تئوری واقع‌گرایی از سوی دولت‌ها برای تامین امنیت پررنگ می‌شود. از نظر رئالیست‌ها، دولت‌ها اصلی‌ترین بازیگر و حاكمیت، ویژگی متمایز آن است. در فرآیند جهانی شدن در عرصه سیاسی هنوز دولتی‌ها بازیگر و نقش‌آفرین هستند و در این فرآیند كه به صورت شتابان است تامین اجتماعی شهروندان هنوز در دست دولت‌هاست و دولت‌ها راضی نیستند در این فرآیند تقسیم حاكمیت صورت گیرد.

بی‌تردید در طول تاریخ تمامی قدرت‌ها از طریق رویكرد رئالیسم به دنبال حفظ منافع و ارتقای جایگاه خود بوده‌اند. از نظر «هدلی بول» در حالی كه انسان‌ها در هر دولتی تابع یك حكومت مشترك هستند، دولت‌های برخوردار از حاكمیت در روابط متقابل (حتی با تشدید موج جهانی شدن) چنین وضعی ندارند. به عبارتی آنارشی واقعیت كانون زندگی سیاسی بین‌المللی است. بدین‌ترتیب دولت‌ها در پیگیری منافع ملی خود از لحاظ سیاسی باید فارغ از دیدگاه‌های خوشبینانه حركت كنند. آنچه امروز در روابط بین كشورها در خط مقدم قرار دارد، تامین امنیت و منافع است كه براساس پتانسیل‌هایی كه یك كشور از آن برخوردار است، قابل تامین می‌باشد. در نظام رقابتی امروز، تنها دولت‌ها از طریق به كارگیری صحیح ابزار‌های سیاسی و آگاهی به علم سیاست مدرن می‌توانند امنیت و منافع حیاتی خود را تامین كنند. با امنیتی شدن فضای نظام بین‌الملل بعد از حوادث ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ بیش از پیش دولت‌ها را بر استفاده از مقوله رئالیسم سوق داده است.

تمام فعل و انفعالات ایالات متحده آمریكا بعد از جنگ سرد و به‌خصوص حادثه تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در نیویورك، براساس اصل بقا و خودیاری قابل بحث و ارزیابی است.جورج بوش، رئیس‌جمهور آمریكا در جهت تامین منافع، امنیت و رقابت براساس نظریه واقع‌گرایی، به صورت یكجانبه‌گرایی حركت می‌كند. آمریكا تامین امنیت خود را منوط به ایجاد امنیت در نظام بین‌الملل می‌داند و در راستای تحقق این امر به طور فردی عمل می‌كند.

در نظام‌های رقابتی و فردگرا دولت‌ها امنیت خود را به صورت مثبت در برابر امنیت دیگران تعیین نمی‌كنند بلكه هر دولتی با امنیت به صورت مسوولیت فردی برخورد می‌كند. البته در نظام‌های رقابتی تلاش یكجانبه یك دولت برای تقویت امنیت خود، امنیت دیگران را در مخاطره قرار می‌دهد. آمریكا برای تقویت امنیت خود به صورت فردگرا، جنگ افغانستان و عراق را راه انداخت و این فرآیند موجب تشدید ناامنی در این مناطق شده است. سیاست‌های فردگرای بوش در دیگر مناطق منجر به تهدید امنیتی برای دیگر كشورها شده است. برای مثال استقرار سامانه موشكی آمریكا در دو كشور چك و لهستان در اروپا منجر به نگرانی مسكو شده و این كشور مدعی است كه استقرار این سامانه موشكی در شرق اروپا به صورت یكجانبه‌گرایی، امنیت روسیه را تهدید می‌كند. با این تفاصیل با بودن سازمان ملل متحد به عنوان بهترین مكانیسم برای تصمیم‌گیری بین‌المللی، در درون نظام رقابتی امروز این سازمان كارایی چندانی ندارد. برای اینكه دولت‌‌ها و به‌خصوص قدرت‌های برتر خارج از این سازمان به دنبال نقش‌آفرینی می‌باشند. بدین‌ترتیب براساس مقوله قدرت شاهد نظام سلسله مراتبی غیر دستوری هستیم و هر قدرتی به اندازه سهم خود در تصمیم‌گیری بین‌المللی دخالت می‌كند. در این شرایط جایگاه تئوری واقع‌گرایی در ارتباط بین دولت‌‌ها نقش بسزایی دارد.

● سخن آخر

با تشدید نظام رقابتی در عرصه بین‌المللی مقوله همكاری و همگرایی در عرصه سیاسی كمرنگ شده و رویكرد «یكجانبه‌گرایی» و «فردگرا» جایگزین «امنیت دسته‌جمعی» شده است. دكترین «جنگ پیشگیرانه» و «پیش‌دستانه» كه برای اولین بار توسط جورج بوش رئیس جمهور آمریكا به كار گرفته شد، كه در هیچ منشور حقوقی به آن اشاره نشده، معرف تشدید نظام رقابتی و فردگرای امروزی است. بدین‌ترتیب برای رهایی از این نظام فردگرا، برداشتن گام‌‌های مثبت در جهت ایجاد حكومت بین‌المللی ضروری است. پیش‌درآمد این حكومت بین‌المللی واحد كه مورد قبول همه دولت‌ها باشد، اصلاح در ساختار فعلی سازمان ملل متحد است. در غیر این صورت با ادامه ساختار كنونی سازمان ملل متحد كه تصمیم‌گیری آن بر عهده چند كشور قدرتمند دارای حق وتو است، هیچ امیدی به حل بحران‌های بین‌المللی نیست و از همه مهم‌تر حكومت بین‌المللی واحد و وحدت بین‌المللی شكل نخواهد گرفت. (برای مثال اگر یك وحدت بین‌المللی در حل بحران عراق شكل بگیرد قطع یقین امیدی برای حل بحران امنیتی عراق وجود دارد. در غیر این صورت همه تلاش‌ها برای برقراری ثبات و امنیت در عراق عقیم خواهد ماند.) نكته پایانی اینكه ملت‌ها و دولت‌ها فقط در صورتی می‌توانند در یك جامعه جهانی به هم گره بخورند كه آنها را با چیزی كه وحدت می‌بخشد به هم ببندیم نه چیزی كه میان آنها تفرقه به‌وجود می‌آورد. باید راه‌ها و ابزارهای رسیدن به آن با مقصود مورد نظر جور باشد. در غیر این صورت تمام تلاش جامعه بشری برای ایجاد صلح بسان آب در ‌‌هاونگ كوبیدن است.

علی كرمی