مشکلی نیست که آسان نشود

مشکل جنسی مبتلایان به ناتوانی های جسمی و ذهنی

سلامت جنسی هر کس تحت‌تاثیر مولفه‌های اخلاقی، فرهنگی، معنوی و قانونی و به شکل گسترده‌ای تحت‌تاثیر ناتوانی‌های فیزیکی، ‌هیجانی، عاطفی و ذهنی قرار دارد...

مسایل جنسی مانند هر چیز دیگری بخشی از زندگی ما را تشکیل می‌دهند؛ بخش بسیار مهم و البته چالش‌برانگیز. بنابراین همه افراد باید برای داشتن رفتار جنسی سالم و مناسب آموزش ببینند. این مساله زمانی که فرد دچار ناتوانی در رفتار جنسی می‌شود، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و باید مهارت‌های لازم را کسب کند و قبل از آن باید دانش جنسی خود را افزایش دهد.

مطالعه‌های مختلفی در مورد فعالیت و رفتار جنسی افراد دچار ناتوانی‌های ذهنی یا جسمی در چند دهه اخیر انجام شده،‌ اما این مطالعه‌ها به ندرت مناسب و کامل بوده‌اند. به همین دلیل به ندرت نتایج عملی و موثر برای کمک به این افراد به دست آمده است. علت این امر شاید نگرش‌های اجتماعی خاص در مورد این افراد است؛ مثلا گفته ‌می‌شود چون این افراد به دلیل ناتوانی نمی‌توانند فعالیت جنسی داشته باشند، انسان‌های کاملی نیستند ‌زیرا انسان کامل باید بتواند امیال جنسی خود را ارضا کند درحالی که چنین نیست.

فعالیت جنسی به عنوان مجموعه پیچیده‌ای از رفتارها شامل فعالیت جسمی است که تقریبا تمام ارگان‌های بدن را درگیر می‌کند. به‌علاوه، فرایندهای شناختی، توانایی‌ها، مهارت‌های حسی و حرکتی و هماهنگی‌های جسمانی ذهنی همیشه درگیر این فعالیت جنسی هستند؛ از همان ابتدا تا انتها، بنابراین هرگونه آسیب جسمی، شناختی و هیجانی می‌تواند باعث بروز ناتوانی در فرد شود و فعالیت جنسی او را تحت‌تاثیر قرار دهد. از جمله آسیب‌های جسمی می‌توان به آسیب‌های مغزی، ‌نخاعی و صرع اشاره کرد که باعث تضعیف ماهیچه‌ها، کاهش آستانه تحمل، ‌کاهش دامنه هیجان‌ها و احساسات و دردهای کمر می‌شود. کاهش دامنه توجه، فراموشی، ‌عقب‌ماندگی ذهنی و افسردگی نیز از نشانه‌های ناتوانایی‌های شناختی و رشدی هستند. همه این مسایل بر توانایی فرد برای برقراری رابطه عاطفی و در نتیجه شکل‌گیری فعالیت جنسی مناسب با همسر تاثیر منفی می‌گذارد.

● تأثیر آسیب‌های جسمی و ذهنی بر رابطه زناشویی

آسیب‌های شناختی‌، جسمی و ذهنی باعث آسیب دیدن تصویر فرد از خود و شکل‌گیری خودپنداره منفی در او می‌شود که با کاهش اعتمادبه‌نفس و کاهش میل جنسی، شکل‌گیری باورهای بدکارکردی جنسی، ‌کاهش توانایی شکل دادن به یک رابطه جنسی و حفظ و نگهداری آن همراه است.

تمام این مسایل در کنار نگرش‌های اجتماعی خاصی که در این زمینه وجود دارد، باعث می‌شود نه فقط افراد دارای ناتوانی‌ بلکه افراد دیگر نیز نگرانی‌های متعددی در مورد مسایلی مانند اینکه رفتار جنسی طبیعی چیست و جنبه‌های طبیعی جذابیت‌های جنسی کدام هستند و سطوح طبیعی فعالیت جنسی چیست، داشته باشند بنابراین باید به افرادی که دچار ناتوانی هستند، اطمینان داده شود که اصطلاح «طبیعی»، دارای طیف وسیعی از رفتارهای جنسی است؛ از میل جنسی گرفته تا رفتارهای مربوط به آمیزش جنسی را دربرمی‌گیرد. سلامت جنسی و رفتار جنسی طبیعی مساله‌ای کلی و منطبق با ویژگی‌های همه افراد نیست که بخواهیم آن را به تمام افراد تعمیم دهیم.

● ناتوانی‌های جسمی

از میان مهم‌ترین ناتوانی‌های جنسی که بر رابطه زناشویی تأثیر می‌گذارند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- آسیب‌های عصبی‌- نخاعی: کارکرد و بدکارکردی جنسی مرتبط با آسیب‌های عصبی- نخاعی، در درجه اول به شدت آسیب بستگی دارد. این‌گونه آسیب‌ها ممکن است در مردان باعث ایجاد مشکلات مرتبط با نعوظ و در زنان ایجاد مشکلات مرتبط با لغزنده‌سازی مهبلی از طریق ترشحات مهبلی شود. مطالعه‌های متعددی نشان داده است مردانی که از این اختلال‌ها رنج می‌برند، در ایجاد، ‌حفظ و نگهداری نعوظ دچار مشکل‌اند و مشکلات مرتبط به ارگاسم را پیدا خواهند کرد. معمولا توصیه می‌شود مردانی که چنین مشکلاتی دارند، از شیوه‌ای دیگر برای ارضای همسر خود استفاده کنند. در زنان نیز کاهش ترشحات مهبلی باعث خشکی واژن و در نتیجه رابطه جنسی دردناک می‌شود و رسیدن به ارگاسم را دچار مشکل می‌کند.

- آسیب‌‌های مغزی: افرادی که در اثر حادثه‌ای دچار آسیب و ضربه به سر می‌شوند و زنده ‌می‌مانند، اغلب نگرانی‌هایی درباره وضعیت ظاهری خود و تاثیر آن بر همسر‌‌شان دارند. این آسیب‌ها معمولا علایمی مانند کاهش آب‌دهان و خشکی بخشی از دهان را به دنبال دارند که روی فعالیت جنسی نیز تاثیر منفی می‌گذارد. به علاوه، این افراد اغلب دارای نگرانی‌هایی در مورد فعالیت جنسی خود (به‌خصوص فعالیت‌های جنسی پیش از آمیزش مانند نوازش کردن) هستند. از سوی دیگر، داروهایی مانند ضدافسردگی‌ها یا آنهایی که برای رفع مشکلات هیجانی خاصی که در اثر ضربه به سر ایجاد شده‌اند، تجویز می‌شوند هم باعث کاهش میل جنسی می‌شوند. مطالعه‌های پژوهشی نشان می‌دهد افراد دچار آسیب مغزی، فعالیت جنسی بسیار کمتری دارند که بر روابط عاطفی آنها اثر منفی دارد.

- اختلال‌های عصبی‌-‌ عضلانی: بروز چنین اختلال‌هایی می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی در رشد اندام‌های جنسی شود. هرگونه نقص در رشد و شکل‌گیری اندام‌های جنسی، فعالیت جنسی را در سنین بالاتر تحت‌تاثیر ‌قرار می‌دهد، ‌به علاوه در سنین پایین‌تر ممکن است باعث اختلال در شناخت هویت‌ جنسی شود. تحقیقات متعدد نشان می‌دهد اگر اندام‌های جنسی افرادی که از این اختلال‌ها رنج می‌برند،‌ کامل شکل ‌نگیرد، مشکلاتی را در برانگیختگی، نعوظ و ارگاسم تجربه خواهند کرد. از سوی دیگر، سن افراد در زمان آسیب نیز در شکل‌گیری اختلال در شکل‌گیری اندام‌های جنسی تاثیرگذار است. افرادی که از زمان کودکی دچار این اختلال‌ها می‌شوند، هرگز استقلال و رشد جسمی مناسبی در اندام‌ها و در نتیجه عملکرد جنسی مناسب نخواهند داشت. حتی ممکن است در طول زندگی روابط جنسی نداشته باشند. چنین افرادی ممکن است هرگز رشد و بلوغ جنسی را تجربه نکنند یا اگر هم به این مرحله برسند، عملکرد جنسی طبیعی نداشته باشند.

● ناتوانایی‌های ذهنی

بروز آسیب‌های ذهنی - شناختی، مانعی برای فعالیت جنسی نیست زیرا کارکرد فیزیولوژیکی اندام‌های جنسی مبتلایان به این ناتوانی‌ها طبیعی است. مساله اصلی در راهنمایی به این افراد، آموزش جنبه‌های غیرفیزیولوژیک مسایل جنسی است مانند داشتن رابطه جنسی ایمن، فراهم کردن مقدمات یک رابطه که عموما با بیان جمله‌های عاشقانه،‌ نوازش‌های اولیه و افزایش دانش و آگاهی در این زمینه و درک روابط عاطفی برای ایجاد روابط عاطفی با همسر شکل می‌گیرد.

البته ناتوانی‌های شناختی و ذهنی ممکن است مشکلاتی را در زمینه روابط جنسی ایجاد کند. مثلا افراد دچار عقب‌ماندگی‌های ذهنی شدید، در برقراری رابطه عاطفی و داشتن روابط جنسی طبیعی، مشکلات متعددی دارند و در مواردی حتی نمی‌توانند رابطه‌ای برقرار کنند. به علاوه، خطر سوء‌استفاده‌های جنسی برای این افراد به‌خصوص اگر مراقبانی نداشته باشند یا آموزش ندیده‌باشند، وجود دارد.

بیشترین مشکل افراد دچار ناتوانی‌های شناختی، در مراحل آغازین روابط عاطفی است. این افراد ممکن است درک درستی از هویت جنسی و دنیای طرف مقابل نداشته باشند، جهت‌گیری‌های جنسی آنها بی‌تناسب باشد و نتوانند روابط عاطفی اولیه را به شکل مناسبی برقرار کنند. به علاوه ممکن است درمورد روابط ایمن، شیوه‌های مختلف روابط و راه‌های پیشگیری از بارداری، استفاده از ابزارهای مناسب برای داشتن روابط جنسی لذت‌بخش و همسر‌شان، اطلاعاتی نداشته باشند. در این موارد تمرکز اصلی روی این مسایل خواهد بود.

وجود اختلال‌های روانی مانند افسردگی و اضطراب نیز می‌تواند باعث کاهش میل جنسی، نارضایتمندی مناسب جنسی، بدکارکردی نعوظ،‌ مشکل در برانگیختگی جنسی،‌ انزال زودرس و‌ مشکل در رسیدن به ارگاسم باشد. علاوه بر این، مشکل روانی در هر کدام از طرفین ممکن است عملکرد جنسی طرف‌مقابل را تحت‌تاثیر قرار دهد.

مشکلات مربوط به سلامت روان باعث ایجاد مشکلاتی در توانمندی‌های فردی به‌خصوص مسایل مختلف زندگی (مثلا تصمیم‌گیری‌های مهم زندگی) و در نتیجه کاهش کارایی فردی می‌شود که ممکن است روابط عاطفی را با شکست مواجه کند و باعث نارضایتی همسران از یکدیگر شود بنابراین به‌تدریج میل و گرایش جنسی افراد به یکدیگر از بین می‌رود. در این موارد عموما همسران توانایی ارضای جنسی یکدیگر را ندارند و بدکارکردی‌های جنسی آغاز می‌شوند.

دکتر غلامحسین قائدی

روان‌پزشک، عضو هیات علمی دانشگاه شاهد و عضو گروه پژوهشی خانواده و سلامت جنسی