ماده ای خطرناک که بدن را فریب می دهد

دی اکسان به طور معمول به عنوان ناخالصی در مواد اولیه محصولاتی که تولید کف می کنند مانند محصولات شوینده, دترجنت, شامپوها و برخی مواد آرایشی وجود دارد

دی‌اکسان به طور معمول به عنوان ناخالصی در مواد اولیه محصولاتی که تولید کف می‌کنند مانند محصولات شوینده، دترجنت، شامپوها و برخی مواد آرایشی وجود دارد. البته از آنجا که این ماده به عنوان ناخالصی در حین فرآیند تولید مواد اولیه‌ای مانند سدیم لورت سولفات ایجاد می‌شود، سازمان جهانی غذا و دارو در آمریکا (FDA) نیازی ندیده است که اجباری برای ذکر وجود آن روی برچسب محصولات بگذارد. این درحالی است که بدون ذکر مواد اولیه روی برچسب هیچ راهی و هیچ ضمانتی برای مصرف‌کننده نیست که آن را تشخیص دهد و از مصرف آن اجتناب کند. در این میان مطابق اعلام‌نظر کار گروه محیط زیست اداره بهداشت و درمان آمریکا در پی بررسی انجام شده مشخص شده است ۹۷ درصد صاف کننده‌های مو، ۵۷ درصد شامپوهای بچه و در کل ۲۲ درصد از کل ۲۵ هزار محصول مراقبت فردی آلوده به این ناخالصی‌ها هستند و به این دلیل دی‌اکسان یک آلودگی دائم در مواد اولیه محصولات آرایشی محسوب می‌شود، هرچند روی برچسب محصول آورده نمی‌شود.

در چنین شرایطی حساسیت مصرف‌کنندگان باعث شده تا امروزه خیلی از سازندگان شامپوها سعی کنند تا میزان ناخالصی این ماده را در محصولات خود به حداقل ممکن برسانند بخصوص که این ناخالصی از طریق محصولات آرایشی بهداشتی یا در حین استفاده در آزمایشگاه می‌تواند به هوا، آب یا خاک منتقل شود. ورود این ماده خطرناک به این عناصر کافی است تا دی‌اکسان به صورت بخار در هوا باقی بماند یا از خاک شسته شده و در نهایت در آب بدون آن که تجزیه شود باقی بماند.

در نهایت هم تاثیر این ماده پس از تماس با پوست انسان آنقدر شدید است که در مدت مشخص می‌توان آن را در خون یا ادرار فرد شناسایی کرد. اگرچه از خطرات تماس دی‌اکسان با پوست انسان و حیوانات می‌توان به مواردی همچون ابتلا به سرطان کبد، سرطان کلیه، سرطان سینه، آندومتریوز، حساسیت چشمی ‌و پوست و عدم توانایی تولیدمثل (کاهش میزان اسپرم در پستانداران نر) اشاره کرد، اما سرطان‌زایی دی‌اکسان از جمله عوارض جدی است که به گفته دکتر علی غلامی‌، متخصص شیمی ‌تجزیه، تنها راه کم کردن اثرات آن کاهش مقادیر این ماده شیمیایی در محصولات بهداشتی است.

البته به گفته غلامی‌ خوشبختانه هم‌اکنون استاندارد شامپوهای بچه تعیین و در کشور رعایت می‌شود اما هنوز مقادیر استاندارد دی‌اکسان ترکیب شیمیایی شامپوهای بزرگسالان مشخص نشده است.

غلامی ‌میزان مجاز دی‌اکسان موجود در شامپوهای بچه را کمتر از ۱۰ppm (۱۰ ذره از یک میلیون ذره) دانست و در ادامه بر ضرورت تعریف پارامترهای استاندارد مشخص برای شامپوهای بزرگسالان از سوی موسسه استاندارد تاکید کرد و یادآورشد: جذب دی‌اکسان از طریق پوست و میزان خطرآفرینی آن وابسته به مدت زمان تماس است. از این‌رو مقادیر دی‌اکسان در محصولات شوینده و بهداشتی در تماس با پوست دست باید کمتر از۳۰ppm باشد.

● ماده‌ای شیمیایی با عملکرد مشابه استروژن

دی‌اکسان ماده‌ای است که بدن انسان آن را به عنوان یک هورمون اشتباه می‌گیرد اگرچه خواص این مولکول به هیچ عنوان شبیه به هورمون نیست یا حتی از نظر شیمیایی هم به هورمون شباهتی ندارد. در حقیقت بدن انسان فریب می‌خورد و اغلب فکر می‌کند که از نظر شیمیایی این ماده یک استروژن است. در واقع ۱و۴ دی‌اکسان مقلد رفتار استروژن است از این جهت به آن بدل استروژن می‌گویند.

اولین بار در پروژه‌ای تحقیقاتی که روی سلول‌های بافت سینه انجام می‌شد محققان با کمال تعجب مشاهده کردند که تمامی‌ سلول‌های این بافت با سرعت ۲ برابر تکثیر می‌شوند. آنها برای پیداکردن دلیل این اتفاق در نهایت دریافتند که تولیدکنندگان پیپت‌های آزمایشگاهی، نوع پلاستیک خود را کمی ‌تغییر داده بودند و در این حالت سلول‌ها فرمان تقسیم سلولی را به اشتباه دریافت می‌کردند یعنی سلول‌ها وجود ناخالصی دی‌اکسان در پلاستیک وسایل آزمایشگاهی را به عنوان یک مولکول استروژن که دستور تقسیم سلولی را می‌دهد دریافته بودند و از آنجایی که مولکول دی‌اکسان نقش استروژن را در بیولوژی سلول‌ها ایفا کرده بود به این دلیل به آنها بدل استروژن گفته شد. در حقیقت این ماده هیچ ارتباطی با استروژن واقعی ندارد، اما بدن این چنین تشخیص می‌دهد. محققان دریافتند که بدل استروژن توانایی افزایش امراض و سرطان‌های مرتبط با افزایش استروژن را دارند (مانند سرطان پروستات، آندومتریوز و سرطان پستان).‌

در مطالعه‌ای دیگر دانشمندان دریافتند موجوداتی همچون ماهی‌ها و پرندگان که در تماس با فاضلاب‌های شهری بودند یا حتی گیاهانی که با فاضلاب آبیاری می‌شدند به صورت غیرعادی بیمارند. در ابتدا تصور می‌شد علت بیماری آنها ناشی از افزایش استروژن در محیط مانند قرص‌های کنترل کننده جمعیت پرندگان است، اما پس از مطالعات فراوان مشخص شد علت رفتار غیرطبیعی ناشی از شکست مواد شیمیایی اصلی در پاک‌کننده‌ها و دترجنت‌های خانگی و شامپوها و مایعات دستشویی بوده است.

این اثرات به صورت کاملا مشابه در انسان‌ها هم ایجاد می‌شوند و مقدار بسیار جزیی از این ماده قادر است توازن هورمون‌های بدن را از بین ببرد. منظور از یک مقدار بسیار جزیی یعنی یک تانکر با طول ۹۰۰۰ متر و قطر حدود ۲/۵متر را تجسم کنید که یک قطره از این ماده شیمیایی در آن بچکانید. همین مقدار بسیار کم کافی است که اثرات جبران‌ناپذیری به جا بگذارد. این موضوع وقتی حادتر می‌شود که بدانیم تحلیل هورمون‌های جنسی مانند یک ماده سمی ‌دست‌ساز عمل می‌کند که از یک نسل به نسل دیگر منتقل می‌شود و افراد خیلی جوان یا متولد نشده را هم قربانی می‌کند به طوری که حتی می‌توانند تضعیف ۳ نسل متوالی را در پی داشته باشند.

● رهایی از خطر

امروزه با پیشرفت فرآیندهای تولیدی تلاش می‌شود مقدار محصول فرعی و سرطان‌زای دی‌اکسان در محصولات اصلی بهداشتی به حداقل ممکن کاهش یابد. دی‌اکسان در واقع یک محصول فرعی است که بر اثر واکنش و تولید سدیم لوریل‌اتر سولفات (پاک کننده اصلی شامپوها) ایجاد می‌شود. برای تولید این پاک کننده لوریل الکل با گاز اتیلن اکساید واکنش می‌دهد و پس از سولفونه کردن، محصول نهایی حاصل می‌شود. در نهایت هم ۱و۴ دی‌اکسان در نتیجه جفت شدن ۲ مولکول اتیلن اکساید و به عنوان محصولی جانبی، مزاحم و ناخواسته این فرآیند ایجاد می‌شود.

برای کسب اطمینان از کم خطر بودن محصولات حاوی دی‌اکسان باید میزان این ماده در هر محصول بهداشتی به دقت کنترل شود، این درحالی است که به گفته غلامی ‌در محصولات بهداشتی تولید شده با استفاده از تکنیک‌های قدیمی‌ مقادیر این ماده شیمیایی همچنان بالاست. دکترغلامی‌ اندازه‌گیری میزان دی‌اکسان را نیازمند دستگاه‌های مجهز و به کارگیری شیوه‌های خاصی می‌داند و می‌افزاید: تبخیر در خلأ یکی ازاین شیوه‌هاست که هم‌اکنون تنها یکی از شرکت‌های تولیدی در ایران برای تولید محصولات بهداشتی از این شیوه استفاده می‌کند.

در این میان از آنجایی که مهم‌ترین ماده کف کننده اصلی شامپوها سدیم لورت سولفات است دی‌اکسان می‌تواند در مواد اولیه محصولات صنایع آرایشی- بهداشتی همچون انواع شامپو، مایعات دستشویی، شامپو بدن و... وجود داشته باشد. بنابراین بهتر است تا حد امکان از استفاده محصولات شرکت‌های ناآشنا و متفرقه دوری کرد، مگر این‌که شرکت سازنده این محصولات به شما اطمینان دهد از سیستم تحت خلأ وکیوم استریپینگ استفاده می‌کند. همچنین از استفاده محصولات آرایشی - بهداشتی یا غذایی که در پلاستیک‌های غیرمطمئن بسته‌بندی شده‌اند (که معمولا پلاستیک‌های نرم حاوی ترکیبات بدل استروژن هستند) هم می‌باید خودداری کنید.

هر چند به گفته دکتر عفت‌السادات فربود، دکتر داروساز، عضو هیات علمی ‌دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران، ما نه تنها در مورد دی‌اکسان، بلکه در مورد بسیاری از پارامترهای فرآورده‌های بهداشتی آرایشی مهم، استاندارد خاصی نداریم. بعلاوه مشکلات نظارتی ما تنها محدود به فرآورده‌ای مانند شامپو نمی‌شود و در مورد بسیاری از محصولات این مشکل وجود دارد.

دکتر فربود در ادامه می‌افزاید: به نظر من حلقه گمشده در زنجیره نظارتی ما این است که وزارت بهداشت باید کارشناسان و عوامل نظارتی خود را به صورت دوره‌ای برای بازآموزی آزمایش‌های کنترل کمی ‌و کیفی و آشنایی با نحوه عملکرد و دید کارشناسان دنیا در رویارویی با موضوعات جدید از جمله کاربرد نانو در فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی به خارج از کشور اعزام کند.

بهاره صفوی