جبر جغرافیایی

کمتر کسی پیدا می شود که بعد از خواندن این جملات با مستشرق معروف که اولین کتاب در باب خلقیات ایرانیان را به نگارش درآورده به تأمل واداشته نشود و نتواند مصادیقی برای اثبات آنها به مخاطبش ارائه کند حال به جای جملات نخستین اگر نوشته بودیم ایرانیان دارای فرهنگی اصیل, تاریخی شکوهمند و مردمانی فهیم و وارسته هستند که در طول تاریخ همواره فروغی درخشان در تمدن بشری بوده نیز باز مخالفان کمی دیده می شد

«به ایرانیان دل مبندید که وفا ندارند، سلاح و جنگ و آلت صلح ایشان دروغ و خیانت است. به هیچ و پوچ آدمی را به دام می اندازند. هرچه به عمارت ایشان کوشی به خرابی تو می کوشند.» از کتاب حاجی بابای اصفهانی اثر جیمز موریه

کمتر کسی پیدا می شود که بعد از خواندن این جملات با مستشرق معروف که اولین کتاب در باب خلقیات ایرانیان را به نگارش درآورده به تأمل واداشته نشود و نتواند مصادیقی برای اثبات آنها به مخاطبش ارائه کند. حال به جای جملات نخستین اگر نوشته بودیم ایرانیان دارای فرهنگی اصیل، تاریخی شکوهمند و مردمانی فهیم و وارسته هستند که در طول تاریخ همواره فروغی درخشان در تمدن بشری بوده نیز باز مخالفان کمی دیده می شد. در واقع این دوگانگی ریشه در گذشته ما ایرانی ها دارد. ساکنان کشوری که همواره در «چهارراه حوادث» جایی برای برخورد نیرو های برتر زمانه بوده و همیشه غرور را توام با خفت احساس کرده است، کشوری که در هر صفحه از تاریخش می توان شمشیر برافراشته فاتحانی را دید که آبادی و آبادی ها را در یک شب با خاک یکسان کرده اند.

تاریخ این شکست ها را می توانیم تا اسکندر مقدونی به عقب بازگردانیم و بعد از آن دست کم دو قرن سکوتی که اعراب همسایه برای ما به ارمغان آوردند، مغول هایی که از انسانیت روی دو پا راه رفتن را بسیار آموخته بودند، ترکان سلجوقی و اشغال بی دردسر پایتخت به دست افغان ها و شاه تاج به دستی که روانه چادر افغان هاست و نهایتاً تقسیم ایران همچون ارثیه پدری به دست روس و انگلیس. هر وقت اسم تاریخ می آید این تصاویر پشت سر هم ردیف می شوند و اعتماد به نفس ما را در دنیای جدید نشانه می روند و ما را مجبور کرده است گذشته یی بدون تحقیر نیز برای خود برسازیم تا بتوانیم برای تسلی خود به آن فرار کنیم؛ گذشته یی باستانی که حتی اگر صحت هم داشته باشد دیگر با ما نسبتی ندارد و شاید به همین دلیل است که ایرانی را چه دروغگو و دغلکار بدانیم چه وارسته و فهیم بخوانیم به یکسان برایمان پذیرفتنی است. ما تاریخ را آن گونه که خود خواسته ایم نساخته ایم بلکه بیشتر شاهد شکست اراده خود بوده ایم، شاید به این دلیل فردگرایی و تکیه بر توانایی های فردی برای پیشرفت برایمان بی معنی است. هرگاه علم کردیم تا اراده خود را بر کرسی نشانیم همیشه قدرت های بزرگ تری بوده اند که از ما توانا تر بوده اند. دستاورد انقلاب مشروطه مان توسط لیاخوف روسی به توپ بسته می شود، رضاشاه به دلیل امتناع از قطع رابطه با آلمان نازی که به روسیه حمله کرده بود تخت شاهی رها می کند و راهی جزیره موریس می شود و قیام ملی شدن صنعت نفت با کودتای امریکایی ها مختومه اعلام می شود. به همین دلیل توهم توطئه بیماری تاریخی ما شده است و هر تحلیل ساده و سرراستی را که در آن از دست های پنهان حرفی زده به دیده تحقیر می نگریم. سخن گفتن از فرهنگ ایرانیان و تاثیر این فرهنگ بر سیاست کار تازه یی نیست و خلقیات پیش از جمالزاده برای مستشرقینی قابل توجه بود که ما برایشان همان قدر عجیب بودیم که آنها برای ما، اما وارد کردن این بحث به حوزه آکادمی کار تازه یی است چرا که سخن گفتن از تاریخ بدون نگاه به آینده در بهترین حالت می تواند داستانسرایی باشد، اینکه این ادعا ها را با داده های آماری و داده های تاریخی مستند کنیم بسیار دشوار است و کتاب هایی که از این دست نیز به نگارش درآمده اند (حاجی بابا اصفهانی جیمز موریه خلقیات ما ایرانیان جمالزاده) در حوزه ادبیات قرار می گیرند نه متون سیاسی معتبر اما کتاب فرهنگ سیاسی ایران نوشته دکتر محمود سریع القلم از معدود کتاب هایی است که موضوع فرهنگ سیاسی را که در همه جای جهان به ندرت تن به داده های کمی می دهد به شیوه یی علمی مورد بررسی قرار داده است. بستر مورد بررسی در این کتاب همان داستان ۱۰۰ ساله عقب ماندگی ماست. اما او این بار نه روی روشنفکری و حاملان تجدد تمرکز کرده نه نقش هواداران سنت را پررنگ کرده است، به تبع آن بار پیشرفت روی دوش تعداد قلیلی از تحصیلکرده ها و دانشگاهیان نگرفته است. کانون بحث سریع القلم اقتصاد دولتی است که در طول تاریخ نوع خاصی از فرهنگ سیاسی را برای ایرانیان برساخته است، در حالی که فرهنگ سیاسی در کشورهای صنعتی در فضایی غیردولتی شکل می گیرد.

در ایران دولت ملجا و مرجع تمام امور بوده است و این ایده غالب مردم است «به عنوان یک عامل سرنوشت ساز برای ملت ها و نظام های سیاسی هیچ متغیری در دنیای جدید به اندازه آزادسازی اقتصاد در عقلایی کردن حوزه سیاست و فرهنگ سیاسی کشورها وجود ندارد. تظاهرات، تحصن، راهپیمایی، کار رسانه یی، تحول آموزشی و تشکل های حزبی عموماً مفید هستند ولی وزن تمامی آنها در ایجاد تغییر سیاسی زیر بیست درصد است.» (ص ۵۲) اهمیت اقتصاد آزاد برای ما شاید به سختی قابل انکار باشد اما این رقم ۲۰ درصد بی گمان در کشور ما که دموکراسی خواهانش طرفدار اقتصاد دولتی هستند و بدنه اصلی محافظه کارانش اقتصاد بازار را حمایت می کنند رقم تکان دهنده یی است. سریع القلم در این کتاب تاثیر وقایع عینی را در اثرگذاری و باورهای سیاسی مهم تر از مناظره و بحث و گفت وگو تلقی می کند. با خواندن این عبارت شاید لحظه یی به این فکر فرو رویم که آیا مدال غرب ستیزی باید بر دوش آل احمد نصب شود یا کودتاچی های ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که برای چندین سال روح ایرانی را از غرب و غرب زدگی بیزار کردند و به سنت یخ زده و نیمه جان حیاتی دوباره بخشیدند، آن چنان که تمام دنیا در حیرت فرو رفت. اگر این سخن را بپذیریم پس تکلیف آن عده از روشنفکرانی که دیرزمانی است با واقعیات موجود قطع رابطه کرده اند و روزنامه نخواندن جزیی از اتیکت روشنفکری شان شده چه می شود؟ نظرهایی که در خلأ صادر می شود تا برای انسان ایرانی معاصر راهگشا باشد.

البته نقدهای متعددی بر این کتاب و شیوه تحقیق میدانی در آن مطرح شده از جمله اینکه ایشان سوال های تحقیق را دقیق انتخاب نکرده اند و بیشتر در پی تایید ادعاهای خود بوده اند تا اثبات خلقیات نسبت داده شده به ایرانیان. وی بسیاری از خصایص را برای ایرانی مفروض گرفته است و بنای استدلالی خود را بر آن استوار کرده اما سوالاتی که وجود این ویژگی ها را نشان دهد برای آنها که پرسشنامه هایش را پر کرده اند، طرح نکرده است. در این کتاب علت جمله دردهای ما اقتصاد دولتی معرفی شده و به تبع آن جغرافیا تاریخ و سنت به حاشیه تبعید شده اند.تمام نقدهایی که بر این کتاب وارد شده ما را از خواندن آن بی نیاز نمی کند.در پرونده این هفته اندیشه سیاسی موضوع فرهنگ سیاسی ایران و هسته مرکزی کتاب دکتر سریع القلم یعنی تعیین کنندگی اقتصاد آزاد را به بحث گذاشته ایم. شما هم بعد از آنکه ۴۲۰۰ تومان و دو روز وقت برای خواندن کتاب هزینه کردید پرونده ما را بخوانید. آشنایی با کتاب از طریق روزنامه ها ما را از آن کتاب بی نیاز نمی کند، هرچند این احساس را به وجود می آورد.

کاش می شد لوح وجودی ایرانی را همچون لوحی سفید و پرمعصومیت پیش فرض قرار داد و برایش نظریه و راهکار صادر کرد اما ما پیش از آنکه بخواهیم تخته بند جغرافیا و تاریخی که در این جغرافیا ساخته شده، هستیم.و اکنون این ماترک پدری ما را در یک نقطه نگه داشته است تا فقط نظاره گر عبور زمانه باشیم نه بازیگر اصلی آن.

ثمینا رستگاری