مروری بر آثار مرجع فارسی در حوزه نسخه های خطی

با رشد فهرست نویسی نسخ خطی در سالهای اخیر و توجه ناشران خاص به چاپ و تصحیح متون معرفی شده و همچنین توجه مجموعه داران و كتابخانه های بزرگ به معرفی آثار خود تا حدودی به زمینه های دیگر نسخ خطی توجه شده و آثاری در این زمینه بوجود آمده است

● چکیده:

نسخه های خطی به عنوان میراث فرهنگی گذشتگان حاوی اطلاعات وسیعی در حوزه های مختلف علوم بوده وبخش مهمی از تاریخ کتاب و کتابداری را به خود اختصاص داده است،لذا توجه محتوایی به این مجموعه ها از اهم وظایف کتابداران و محققان است.در تحقیق حاضر آثار مرجع فارسی در حوزه مربوطه بررسی شده و برای نخستین بار، مراجع مرتبط با نسخ خطی با تقسیمات مرجع شناسی دسته بندی و بررسی شده است.نتایج تحقیق نشان دهنده کمبود جدی منابع مرجع در زمینه های دایره المعارف، وازه نامه،اصطلاحنامه،زندگینامه و... در این حوزه موضوعی است.

● مقدمه

دانش‌پژوهان و محققان جملگی بر این باورند كه پژوهشگران باید ابزار پژوهش را بشناسند تا بتوانند به گنجینه‌های گذشته و حال دانش بشری در كتابخانه‌ها و مراكز اسناد دسترسی پیدا كنند و این گنجینه‌ها را پشتوانه كار علمی خود ساخته متناسب با دنیای شتابزده علم حركت كنندیكی از مهمترین دوران تاریخ كتابداری در ایران وجهان دوره نسخه‌های خطی و كتابت قبل از اختراع صنعت چاپ می‌باشد. این دوره بیش از چند قرن از تاریخ كتاب و كتابداری در ایران و جهان را بخود اختصاص داده است. حجم و اهمیت مجموعه‌های خطی در ایران بقدری است كه توجه مستشرقان و محققان بسیاری را در داخل و خارج از كشور بخود معطوف داشته است. اهمیت این مجموعه ها نه تنها در شكل ظاهری و آرایه‌های هنری آنها، بلكه در محتوا و شناخت سیر تاریخی علوم اسلامی و شرقی است.

از آنجا كه این آثار همیشه به عنوان آثار كمیاب و نفیس در نظر گرفته شده دور از دسترس و در بسیاری از موارد محبوس مانده و جز استفاده‌كنندگان خاص نتوانستند براین آثار دسترسی پیدا كنند ، به همین دلیل وجود فهرستها و كتابشناسی ها جهت آشنایی با آثار موجود در كتابخانه‌های ایران و جهان و شناخت گستردگی حوزه‌های مختلف علوم در اسلام و ایران امری ضروری و حیاتی بوده و از سالهای گذشته فهرستهای مختلف در زمینه معرفی نسخه‌های خطی مراكز نوشته شده است. اما با دید كتابداری امروز و تقسیم‌بندی آثار مرجع می‌توان گفت آثار مرجع در حوزه نسخ خطی محدود و در مواردی ضعیف است.

با رشد فهرست نویسی نسخ خطی در سالهای اخیر و توجه ناشران خاص به چاپ و تصحیح متون معرفی‌شده و همچنین توجه مجموعه‌داران و كتابخانه‌های بزرگ به معرفی آثار خود تا حدودی به زمینه‌های دیگر نسخ خطی توجه شده و آثاری در این زمینه بوجود آمده است.

در تحقیق حاضر ابتدا آثار مربوط به نسخه‌های خطی از طریق سایت كتابخانه ملی ایران، سی‌دی كتابخانه ملی، فهرستهای كتابخانه مركزی دانشگاه .سایت كتابخانه مجلس و مرعشی نجفی، سایت كتابخانه آستان قدس رضوی و غیره بررسی شده و سپس كتابهای استخراج‌شده با توجه به دیدگاه مرجع‌شناسی و دسته‌بندی‌های ارائه شده بررسی گردید . در مجموع شش بخش كلی برای آثار مرجع شامل: كتابشناسی‌ها، واژه‌نامه‌ها، دستنامه‌ها و راهنماها، دائره‌المعارف، زندگی‌نامه‌ها و فهرستها در نظر گرفته شد و سپس با توجه به پوشش موضوعی و زمانی تقسیماتی در برخی از موضوعات ایجاد شد.

نتیجه این بررسی نشان‌دهنده رشد وسیع فهرستها نسبت به دیگر آثار مرجع است و در برخی از موارد نیز مانند واژه‌نامه‌ها، دستنامه‌ها و زندگی‌نامه‌ها كمبودهایی وجود دارد كه هریك در جای خود بررسی خواهد شد.

● كتابشناسی‌ها

كتابشناسی‌ها به بیانی ساده، سیاهه‌ها یا صورتی از نام و مشخصات مواد كتابی یا غیركتابی است كه به روش خاصی تنظیم می‌شود. چنین سیاهه‌ای محصول و نمودار فرایند كتابشناسی است. كتابشناسی به عنوان علم به معرفتی اطلاق می‌شود كه موضوع بحث آن، همه جنبه‌های كیفی و كمی كتاب باشد. كتابشناسی‌ها به عنوان ابزار اصلی کتابشناختی در كنترل سیل اطلاعات و تعیین و شناخت كتابهای مورد نیاز نقش مهمی را ایفا می‌كنند. در حوزه نسخ خطی نیز مانند دیگر حوزه‌های علوم، ضرورت وجود كتابشناسی‌ها احساس می‌شود. كتابشناسی ها در این زمینه موضوعی با عنوان فهرست مشترك ، كتابنامه و یا فهرستگان نیز معرفی شده اند . این كتابشناسی‌ها در مواردی جنبه فهرست هم دارند.

▪ كتابشناسی‌ها در زمینه نسخ خطی از نظر مضمون و محتوا و گستره كار بیشتر به شکل كتابشناسی عمومی و موضوعی یا اختصاصی می باشند مانند :

- كتابشناسی فهرستهای نسخه‌های خطی فارسی در كتابخانه‌های دنیا.ایرج افشار سیستانی .-تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۳۷، ۸ + ۸۸ ص

- كتابشناسی كتابشناسیهای موضوعی.علی اکبر آقابخشی.- تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مركز اسناد و مدارك عالی، ۱۳۶۸. ۶۶ ص.

- كتابشناسی كتابهای خطی.مهد ی بیانی.– تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۳. [۱۰۸] ص

- نگرشی جامع بر جهان كتابشناسی‌های ایران.غلامحسین تسبیحی. - تبریز: نیما، ۱۳۶۵. ۳۰۶ ص.

- كتابشناسیها : (موضوعی و عمومی).مریم صدرالحفاظی.علی آقابخشی. – تهران: مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران، ۱۳۷۲. [۳۴۵[ ص.

- فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان .احمد منزوی. – اسلام آباد : مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان . ۱۳۶۲ . ۶ ج . نجدید چاپ جلد اول ۱۳۸۰ .

كتابشناسی‌های اشاره‌شده جنبه عمومی دارند و بطور كامل و یا بخشی از آنها به نسخه‌های خطی اختصاص داده شده است. کتابشناسی های موضوعی نسخ خطی نیز عبارتند از :

▪ موضوع: پزشكی

- كتابشناسی نسخ خطی پزشكی ایران. تنظیم و تدوین اكرم ارجح [ودیگرن]: زیر نظر رضاخانی جزنی. – تهران: كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۱، ۳۴۴ص

▪ موضوع: شیخ صدوق

- كتابشناسی نسخه‌های خطی آثار شیخ صدوق (ره) در ایران.- مریم تفضلی. – تهران: انجمن اثار و مفاخر فرهنگی استان یزد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات كنگره بزرگداشت شهید صدوق (ره). ۱۳۸۱. ۴۸۱ ص

▪ موضوع: قرآن

- كتابنامه بزرگ قرآن.محمد حسین بکایی.- تهران: نشر قبله، ۱۳۷۲. ج ۱.

- فهرستگان نسخه‌های خطی: ترجمه‌های فارسی قرآن كریم .علی صدرایی خویی و... - قم: سازمان اوقاف و امور خیریه. مركز ترجمه قرآن مجید به زبانهای فارسی. ۱۳۸۲، ۸۱۸ ص.

- فهرست مشترك نسخه‌های خطی فارسی علوم قرآنی در ایران.احمد منزوی. تهران: پیام آزادی. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، ۱۳۷۸. ۲۱۴ ص.

- فهرست مشترك نسخه‌های خطی فارسی علوم قرآنی در پاكستان.احمد منزوی.- تهران: پیام آزادی. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، ۱۳۷۸. ۲۶۶ ص.

- گزیده‌ای از نسخ خطی قرآن كریم.- زیر نظر احمد مسجدجامعی،به کوشش خسرو طالب زاده. ترجمه مهدی افشار- تهران: موسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر، ۱۳۷۷.

▪ موضوع:حافظ

- فهرست نسخه‌های خطی و چاپی دیوان حافظ در هند .شریف حسین قاسمی. - دهلی نو: سفارت جمهوری اسلامی ایران. رایزنی فرهنگی، ۱۳۶۷، [۲۴۹ ]ص.

- نسخه‌های خطی حافظ (سده نهم).سلیم نیساری.- شیراز: مركز حافظ‌شناسی، ۱۳۸۰، ۱۳۴ ص.

▪ موضوع: شاهنامه

- كتابشناسی فردوسی: فهرست آثار و تحقیقات درباره فردوسی و شاهنامه.ایرج افشار سیستانی.- تهران انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۲، ۱۸، ۴۵۱ ص.

- شاهنامه‌ های ایران.محمد باقر نجفی.- بن: سفارت جمهوری اسلامی ایران (بن)، ۱۳۷۶، ۶۴۵ ص.

- معرفی نسخه‌های شاهنامه فردوسی مورد استناد موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی در كار تصحیح علمی و انتقادی متن شاهنامه.- تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۹. [ ۱۲۸ ] ص

▪ موضوع: جغرافیا

- كتابشناسی جغرافیا: چاپی- خطی.صدیقه سلطانیفر تهران: مركز اسناد و مدارك علمی، ۱۳۶۴، د، ۲۲۸ ص.

▪ موضوع: نجوم

- كتابشناسی نجوم (كتابهای خطی و چاپی).حجاب کمندی تبریز: مركز تحقیقات ستاره‌شناسی و رصدخانه خواجه‌نصیرالدین طوسی، ۱۳۶۵، ۴۷ ص.

▪ موضوع: ری

كتابشناسی موضوعی ری: چاپی و خطی، مقالات نشریه‌ها، اسناد و فرامین.اصغر قائدان؛مهناز میریان تهران: رایزن، ۱۳۷۳. ۱۸۳ ص.

● فهرست ها

با توجه به اینكه دستیابی به مواد سیاهه شده در كتابشناسی و استفاده از آن به وجود فهرستگان بستگی دارد می‌توان فهرست را منبعی دانست كه تمام یا بخشی از مجموعه یك كتابخانه را منعكس می‌سازد. فهرست از نظر پاسخگویی به سئوالات مراجعان و گردآوری اطلاعات لازم از ابزار مهم كتابدار مرجع بشمار می‌آید. صرف نظر از شكل و نوع فهرستها، هدف عمده فهرست عبارت از توصیف و تحلیل موضوعی اثر، تعیین محل اثر در كتابخانه، و غیره است.

فهرستهای مجموعه‌های خطی در جهت دستیابی به نسخ و شناسایی آنها اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند. تهیه این فهرستها نیاز به تخصص خاص نسخه‌شناسی و كتابشناسی دارد، از اینرو مردان و زنان دانشمندی در كار تهیه فهرستها قرار گرفتند كه با شیوه نگارش آنها آشنا بودند ، مانند: محمدتقی دانش‌پژوه، عبدالحسین حائری، بدری آتابای، ایرج افشار و…. این فهرستها اكنون به بیش از ۴۰۰ جلد می‌رسد و شامل فهرستهای كتابخانه‌های بزرگ، عمومی و اختصاصی می‌باشد كه متناسب با رشد مجموعه به تعداد مجلدات آنها نیز اضافه می‌شود. همچنین باید در نظر داشت كه مجموعه میكروفیلمهای تهیه‌شده از روی نسخه‌های خطی و تهیه عكس از آنها هم ، به عنوان مجموعه‌های خطی در نظر گرفته شده و به صورت نسخه‌های خطی با اندكی تفاوت در بخش نسخه شناسی فهرست می‌شوند.

نكته قابل توجه اینكه در سالهای اخیر توجه به مجموعه‌های خطی فارسی موجوددر كشورهای دیگر بیشتر شده و فهرست‌نویسی آن با نظارت وزارت امور خارجه، سفارتخانه‌ها و برخی از كتابخانه‌های داخلی انجام شده است. فهرستهای نسخ خطی نیز متناسب با مضمون و محتوا به فهرستهای عمومی و اختصاصی و موضوعی تقسیم می‌شود همچنین تقسیم محلی و منطقه‌ای نیز درباره آنها مصداق دارد. مانند فهرست شهرستانها، فهرست‌های منطقه‌ای و غیره.

برخی از فهرستها عبارتند از:

▪ فهرستهای عمومی

فهرست كتابخانه ملی تبریز، كتب خطی اهدایی مرحوم حاج محمد نخجوانی: نگارش میرودود سیدیونسی.- تبریز: كانون فرهنگ و هنر آذربایجان، ۱۳۸۰

- فهرست كتب خطی كتابخانه سید محمد حجت كوهكمری رحمه ا… . نگارش جعفر حسینی اشكوری. قم: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۴۱۹ ق= ۱۳۷۷. ۸۰ ص

- فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی نجفی مرعشی (ره).

- قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… عظمی مرعشی، نجفی، ۱۳۵۴- بیش از ۳۰ ج.

- فهرست كتب كتابخانه مباركه آستان قدس رضوی. مشهد: آستان قدس رضوی، ۱۳۰۵- ۱۳۸۰. ۲۴ ج.

- فهرست كتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، ۱۳۰۵- ۱۳۸۱. ۳۸ ج ( این مجموعه فهرستهای مجلس شورای ملی و سنا را نیز در بر می گیرد. )

- فهرست نسخه‌های خطی فارسی و عربی كتابخانه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.- ویراستار طاهره عدلی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰. ۲۶۳ ص.

- فهرست كتابهای خطی كتابخانه ملی ملك وابسته به آستان قدس. تهران: كتابخانه ملی ملك، ۱۳۵۲- ۱۳۷۱. ۱۳ ج.

- فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه سلطنتی. تهران: كتابخانه سلطنتی تهران، ۱۳۵۲- . ۱۰ ج.

- فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه دانشكده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران. نگارش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران، [۱۳۴۰ ]

- فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه دانشكده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران. گردآوری و تنظیم محمدباقر حجتی ، با تحقیق و نظارت محمدتقی دانش‌پژوه.- تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۵.

- فهرست نسخه‌های خطی مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی نگاشته احمد منزوی.- تهران: مركز دایره المعارف بزگر اسلامی، ۱۳۷۷.

- فهرست نسخه‌های خطی مركز احیاء میراث اسلامی. نگارش احمد حسینی اشكوری.- [ قم]: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۴۱۹ ق. = ۱۳۷۷.

- فهرست هزار و پانصد نسخه خطی. مولف رضا استادی.- مشهد: آستان قدس رضوی، كتابخانه مركزی، ۱۳۷۳. ۴۷۲ ص.

- گنجینه: فهرست بخشی از نسخه‌های خطی فارسی و عربی منسوب به دانشمندان سمرقند، بخار و خوارزم، مولفان، مصححان، كاتبان در كتابخانه بزرگ حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی (ره). به كوشش محمود مرعشی.- قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی. ۱۴۱۹ ق = ۱۳۷۷، ۳۱۷ ص.

- فهرستهای میكروفیلم ها و نسخه های عكسی

- فهرست نسخه‌های عكسی كتابخانه مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی. نگاشته احمد منزوی.- تهران: مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی، كتابخانه، ۱۳۸۲.

- فهرست نسخه‌های عكسی مركز احیاء میراث اسلامی. نگارش جعفر حسینی اشكوری، صادق حسینی اشكوری.- قم: مجمع ذخایر اسلامی، ۱۳۷۷.

- فهرست میكروفیلم ها و نسخ خطی موزه ملی ایران. محمدرضا ریاضی. تهران: سازمان میراث فرهنگی كشور: موزه ملی ایران، ۱۳۷۴. ۲۲۴ ص.

- فهرست میكروفیلمهای كتابخانه مركزی دانشگاه تهران. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۸. ۳ ج.

- فهرست نسخه‌های عكسی كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… العظمی مرعشی نجفی نگارش محمدعلی حائری؛ زیر نظر محمود مرعشی . قم: كتابخانه عمومی حضرت آیت ا… مرعشی نجفی، ۱۴۱۱ ق.= ۱۳۶۹.

الهه روحی دل

کارشناس ارشد نسخه های خطی(دانشگاه تهران)

فهرست منابع و مأخذ

منابع الكترونیكی

پایگاه اطلاعاتی دانشگاه تهران www.uT.ac.ir àlinksà librariesà Central Library

كتابخانه مجلس شورای اسلامی www.Majlislib.com

كتابخانه آیت ا… مرعشی (ره) www.Marashylid.com

كتابخانه آستان قدس رضوی www.Aqlibrary.com

كتابشناسی ملی تا سال ۸۲ CD.RAM

كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران بخش كتابشناسی ملی www.nali.ir

وب سایت ( بیاض ) www.bayaz.net

كتابها

انور (استعلامی)، پروین. مأخذشناسی و استفاده از كتابخانه. تهران: زوار. ۱۳۷۵.

مرادی، نورا…. مرجع‌شناسی شناخت خدمات و كتابهای مرجع. تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۷۲.

مهراد، جعفر. مقدمه‌ای بر خدمات مرجع عمومی، شیراز: مركز نشر دانشگاه شیراز ۱۳۷۱.

حری.عباس.مراجع وشیوه بهره گیری ازآنها.تهران:مرکزاسناد فرهنگی آسیا.|۱۳۵۶|

---