حقوق شهروندی در عصر اطلاعات

شهروندی ایده ای است زاییده اروپای غربی كه در قرن ۱۹ همزمان با فراگیر شدنش انتشار یافت, اما سرآغاز توجهات جدید به شهروندی را می توان در پی انتشار رساله جامعه شناس انگلیسی تی اچ مارشال در سال ۱۹۵۰ دانست

شهروندی ایده ای است زاییده اروپای غربی كه در قرن ۱۹ همزمان با فراگیر شدنش انتشار یافت، اما سرآغاز توجهات جدید به شهروندی را می توان در پی انتشار رساله جامعه شناس انگلیسی تی.اچ مارشال در سال ۱۹۵۰ دانست. شهروندی به ضرورت حاصل سیاست مدرن و پیامد اجتماعی- سیاسی انقلاب فرانسه و انقلاب صنعتی است، بدین معنی شهروندی تمامی دگرگونی های حاصل از تبدیل جامعه سنتی به جامعه صنعتی را در بر می گیرد. واژه شهروند مركب از دو كلمه «شهر» به معنای جامعه انسانی و «وند» به معنای عضو وابسته به این جامعه است. مفهوم شهروند را از حیث دیرینگی می توان به دوره های یونان باستان نسبت داد. این مفهوم برگرفته از واژه لاتینی سیوتیاس است و در یونان به كسانی كه در دولت شهر «پلیس» به دلیل سكونت در شهر دارای حقوق سیاسی بودند اطلاق می گردید، البته هر چند پلیس در زبان یونانی واحد سیاسی مستقل بود كه شهروندان در كنار بردگان و غیرشهروندان زندگی می كردند اما صرف سكونت افراد در شهر آنها را از اختیار شهروندی كه در واقع حق مشاركت در اداره عمومی و دخالت در حوزه سیاسی عمومی بود برخوردار نمی نمود، حق بهره مندی از این امتیاز به گوهر انسان ها یا به عبارتی به كسب برخی فضایل خاص در انسان ها برمی گشت و كسانی كه در كسب و تحصیل فضایل موفق نبوده و دارای فضیلت سیاسی نمی شدند از این حق محروم بودند.

تحولاتی را كه شهروند در طی مسیر تاریخی خود پیموده است به سه دوره مشخص می توان تقسیم كرد: در دوره اول شهروند به شرط ماهیت سیاسی بودن از حق مشاركت در امور عمومی بهره مند می گردید، به عبارت دیگر شهروندی باستان بر حقوق و وظایف افراد در برابر قانون و مشاركت سیاسی فعال آنان دلالت داشت و یك فرد در زمانی یك شهروند قلمداد می شد كه بتواند هم حكومت كند و هم تحت حكومت باشد. در مرحله دوم كه عصر مسیحیت است این مفهوم شامل حقوقی بود كه دین الهی مسیح به دلیل معتقد بودن به این آیین به آنها اعطا می نمود. مرحله سوم تحول این مفهوم، دوران پس از رنسانس است.

در مفهوم مدرن نیز شهروند كسی است كه تابعیت یك دولت را بپذیرد و منشأ این تفكر اندیشه تشكیل دولت- ملت بود. اولین فیلسوف و متفكر سیاسی كه به طور همه جانبه به مفهوم شهروند در تئوری های سیاسی پرداخت افلاطون بود.

افلاطون در كتاب جمهوری كه در آن مدل مدینه فاضله را به خواننده معرفی كرد، شهروند را یكی از محورهای تأسیس دولت و حكومت مطلوب قرار می دهد. در شهر افلاطونی، شهروندان به ۲ گروه متفاوت بخش می شوند: زمامداران و مردم و یا اگر به تقسیم اصلی كتاب پولیتیا نظر داشته باشیم به سه گروه بخش می شوند: نخست زمامدارانی كه كارشان قانونگذاری و تعیین اصل های تربیت است و بدین سان ، شهر را با دانایی و دادگری اداره می كنند، گروه دوم نگهبانان كه كار آنها اجرای قانون ها و دفاع از شهر است و سوم طبقه ای كه كارشان برآوردن نیازهای مادی جامعه است.

ارسطو نیز همچون افلاطون به بحث در زمینه شهروندی می پردازد و شهروند را كسی می داند كه در «حكمرانی و فرمانبرداری» سهیم باشد، او معتقد است كه یك شهروند خوب باید بداند كه چگونه همچون یك آزادمرد حكمرانی و چگونه همانند آزادمرد فرمانبری كنند، مطابق این استدلال فرد با ترك زندگی خصوصی، وارد دنیای سیاست می شود. علاقه به شهروندی به طور قابل ملاحظه ای در طول دوهزار و پانصد سال گذشته دچار نوسان بوده است و همان طور كه اشاره شد آتن سده چهارم، دوره رنسانس و انقلاب فرانسه، مقاطع زمانی بود كه موضوع شهروندی به طور برجسته ای مورد توجه واقع شد.

شهروندی یكی از فرایندهای جامعه مدرن بوده و به عنوان منزلتی اجتماعی در نگرش به جامعه مدنی تلقی می شود كه به موجب آن امكان برخورداری از حقوق و قدرت را فراهم می كند. به زبان جامعه شناختی شهروندی هم سازنده مدرنیته و هم نتیجه فرایندهای مدرن سازی می باشد، مجموعه ای از حقوق و وظایف را در برمی گیرد كه ارتباط بین دولت و اعضای آن را معین می كند. این مجموعه حقوق را به سه دسته حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی تقسیم بندی كرد. با پیشرفت و گسترش تكنولوژی های نوین ارتباطی و اطلاعاتی شكلی از شهروندی در حال شكل گرفتن است كه شاید بتوان نام «شهروند فراملی» یا جهانی برآن نهاد. تكنولوژی های اطلاعاتی با تأثیرگذاری بر بسیاری از حوزه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دگرگونی های بسیاری را در حوزه زندگی و روابط انسانی ایجاد خواهد كرد. با وجود انبوه اطلاعات و دسترسی آسان و سریع افراد به این اطلاعات ممكن است دیگر نیازی به مراجعه افراد به محل كارشان نباشد و در نتیجه از ارتباط های رو در رو كاسته خواهد شد، علاوه بر این از آنجایی كه تمامی گروه های انسانی توانایی بهره گیری متعادل از این اطلاعات را ندارند، بدیهی است كه قطبی شدن جامعه بر حسب دانش و اطلاعات ممكن است اثر مستقیمی بر فرهنگ ملی داشته باشد، تكنولوژی های نوین براساس هدف وجودی خود و بازتابی كه دارند متفاوت عمل می كنند. یك وسیله اطلاعاتی از طریق اثرگذاری بر حوزه فكر و اندیشه انسان، دگرگونی در ساختار روابط انسان ها را موجب می گردد. سلطه رسانه های فراملی بعضاً می تواند همگنی فرهنگی را به دنبال داشته باشد و فرهنگ هایی را كه نتوانند تأثیرگذار باشند به تدریج از میان ببرد، «اگوستین ژیرار» می گوید: كشورهای در حال توسعه در عین حال برای حفظ و توسعه فرهنگ ملی و نیز فراهم آوردن امكانات دستیابی به فرهنگ جهانی باید اقدام كند، هر یك از این دو فرهنگ، زبان و در نتیجه نوع فكر و ساخت های ذهنی خود را دارد كوشش در یكی كردن این دو فرهنگ یا فداساختن یكی به خاطر دیگری موجب كاستی و فقر فرهنگی و باطل و واهی است، هدف هر سیاست فرهنگی باید برقراری تعادلی پویا میان فرهنگ ملی و جهان باشد. جهانی سازی فرهنگی دربرگیرنده فرهنگ تمامی ملل است، ماهیت و نقش وحدت «فرهنگ جهانی» در كثرت بدین معناست كه آغوش فرهنگ ها به روی یكدیگر گشوده باشد هر فرهنگی علاوه بر تأثیرپذیری، تأثیرگذار هم باشد، بنابراین برای همگامی باید بتوان سهمی را به جهت توازن به عهده گرفت. همان طور كه اشاره شد شهروندی ایده مدنی جامعه نوین می باشد و یكی از اصول این جامعه حفظ حریم هاست از جمله حریم حقوق فردی. بزرگراه های اطلاعاتی هم در سطح ملی و هم در سطح جهانی نه تنها موجب نقض حاكمیت ملی شده اند كه حق حاكمیت افراد را نیز از بین برده اند، شبكه های اطلاعاتی مانند هر وسیله ارتباطی دیگر به سرعت جای خود را در میان جوامع باز خواهند كرد، ایده شهرهای رقمی به عنوان بهترین و مناسب ترین شیوه برای فعال كردن و توسعه بزرگراه های اطلاعاتی در اروپا مطرح شده اند، كمیسیون اروپا با یك سرمایه گذاری سنگین در نظر دارد در تعدادی از شهرهای اروپا یك برنامه آزمایشی را به مورد اجرا گذارد، بدین نحو كه رشته اصلی ارتباطات درون شهری یك شبكه اطلاعاتی باشد و خدمات دولتی، آموزش و پرورش، خدمات محیط زیست، بهداشت، كتابخانه ها، پژوهش و حمل و نقل از طریق این شبكه ها عرضه شود. كانال های تلویزیون جهت عقب نماندن از این تحول و دگرگونی، خود به یكی از سرمایه گذاران و پیش برندگان این بزرگراه ها تبدیل شده اند و با ارتباط و پیوستن به انواع شركت هایی كه از این ماجرا سود می برند، انتظار می رود شهرهای آینده تركیبی از محل سكونت و شبكه های ارتباطی راه ها و خیابان ها نباشند، بلكه واقعیت شهرها در مجراهای ارتباطی غیرخیابانی آن تحقق پیدا كند. پدیده شبكه اطلاعاتی هنوز در حال تكوین و شكل گیری و گسترش می باشد و بنابراین لزوم برخورد و حركتی مناسب با این پدیده احساس می شود.

---