عزل آصف الدوله از وزارت داخله

در شوال ۱۳۲۵ق مخالفان به قصد ترور محمدعلی شاه به سوی اتومبیل او بمب انداختند ترور ناموفق ماند, اما نقار میان شاه و مخالفانش بیشتر شد و با تشدید درگیریها در ذیقعده همان سال شاه دستور دستگیری ناصرالملک را صادر کرد که با دخالت چرچیل آزاد شد, عمر کابینه ناصرالملک حدود دو ماه بود سپس حسینقلی خان نظام السلطنه مافی به وزارت رسید

حاج غلامرضا شاهسون آصف‌الدوله (شهاب‌االملک) پسر حاج حسین خان نظام‌الدوله امیر توپخانه بود. او از چهره‌هایی است که در سالهای اول انقلاب مشروطه چون موج در فراز و فرود بود. در سال ۱۳۲۴ق نمایندگان مجلس اول شورای ملی به مخالفت با آصف‌الدوله برخاستند، تا جایی که او را از حکومت خراسان عزل کرده به تهران کشاندند و محکمه‌ای برایش ترتیب دادند که تا آن زمان تقریباً نظیری نداشت و حاصل آن تبرئه او از اتهامات وارده بود. در کمتر از یک سال همان نمایندگان مجلس شورا آصف‌الدوله را به عنوان وزیر داخله در کابینه ناصرالملک به رسمیت شناختند. چندی بعد باز همان نمایندگان بدون آنکه به او فرصت حضور در مجلس و دفاع دهند از وزارت عزلش کردند. با بسته شدن مجلس اول و قدرت‌گیری محمدعلی شاه آصف‌الدوله والی ایالت فارس شد. در آنجا با مشروطه‌‌خواهان رفتاری دوستانه داشت و از اقدامات آنها جلوگیری نمی‌کرد. پس از فتح تهران در شیراز مشروطه‌خواهان انجمن نظار را تشکیل دادند. اولین روز تشکیل انجمن، آصف‌الدوله طی سخنرانی اعلام کرد که همیشه به مشروطه و نظام پارلمانی معتقد بوده است. پس ازمدت کوتاهی چون از برقراری نظم و امنیت فارس عاجز بود از حکومت آنجا عزل شد و اندک زمانی پس از آن در ۱۳۲۸ق درگذشت.

سالهای ۱۳۲۴ق تا ۱۳۲۷ق حوادث چنان با شتاب درگذرند که در گرد و غبار حاصل از آن نقش ها و سایه‌ها درهم آمیختند و در تلاطم آن گروهی مشروطه‌خواه شدند و القابی چون ابوالمله یافتند (سعدالدوله) اما دیری نپایید که از آنها به نام دشمن ملت و یاور شاه در برقراری استبداد یاد کردند. شایعه و واقعیت چنان ممزوج شدند که تفکیک آنها به سختی ممکن بود. آصف‌الدوله نیز در چنین فضایی به فروش دختران قوچانی متهم و به جرم خیانت به ملت و مملکت محاکمه شد.

پرسش اصلی این است که چگونه شخصی با چنین اتهامی در دو کابینه متوالی بلافاصله پس از محاکمه‌اش وزیر داخله شد و عزلش هم به دلایل دیگر صورت گرفت؟ گرچه نشریات، فروش دختران قوچانی را هر زمان که مناسب دیدند بر ضد آصف‌الدوله به کار بستند، به هر حال نصب و عزل او با وجود چنین اتهامی جای سؤال است و طرح این سؤال تنها تلاشی است برای ترسیم اوضاع پریشانی که فرصت مغتنمی فراهم آورد تا ضربه‌های اصلی وارد آمده بر پیکره مملکت در همان زمان احساس نشود و برای جلوگیری از آن اقدامی جدی صورت نگیرد. عزل آصف‌الدوله از صدارت به سادگی نصب او بود بی هیچ دلیل موجهی. آصف‌الدوله را به وزارت داخله برگزیدند زیرا کس دیگری نبود که این مسئولیت را بپذیرد. ناصرالملک ابتدا برای وزارت داخله علاءالدوله و صنیع‌الدوله را درنظر گرفت. اما آنها نپذیرفتند زیرا مسئولیت این وزارتخانه با توجه به اغتشاش حاکم بر کشور بسیار سنگین بود. علاءالدوله بهانه آورد که به تازگی به خانه‌اش بمب انداخته‌اند و این امر نشانه نارضایتی افکار عمومی از من است و باید وزیری انتخاب شود که قبولی عامه داشته باشد. پس از آن آصف‌الدوله انتخاب شد.

اینکه او مقبولیت عامه داشته جای تردید است. زیرا با توجه به سمپاشی‌های ضد او توسط روزنامه‌ها و برخی نمایندگان مجلس منجمله تقی‌زاده، بعید به نظر می‌رسد که حتی پس از محاکمه و اعلام حکم برائت از اتهامات وارده، افکار عمومی نسبت به او دیدی مثبت یافته باشد. شاید به راحتی بتوان حکم برائت کسی را با ادله محکم در محاکم عدلیه ثابت کرد، اما زدودن زنگار بدبینی از اذهان عمومی که بر اثر شایعات شکل می‌گیرد بسی مشکل است. به هر صورت با انتصاب آصف‌الدوله به وزارت داخله روزنامه‌ها به مخالفت و انتقاد از او پرداختند و سعی کردند با ذکر مطالبی درباره دختران قوچان افکار عمومی را تهییج کنند و مجلس و دولت را وادارند که آصف‌الدوله را عزل کنند، اما تلاش آنها بی حاصل بود. حتی در مجلس نمایندگان به این شیوه روزنامه‌نگاران انتقاد کردند. در کابینه ناصرالملک همه وزرا تحصیل‌کرده خارج بودند و به یک یا دو زبان اروپایی صحبت می‌کردند بجز آصف‌الدوله که به دیوانسالاری کهن ایران تعلق داشت؛ شخصی مستبد و غیروابسته به خارجی.

در شوال ۱۳۲۵ق مخالفان به قصد ترور محمدعلی شاه به سوی اتومبیل او بمب انداختند. ترور ناموفق ماند، اما نقار میان شاه و مخالفانش بیشتر شد و با تشدید درگیریها در ذیقعده همان سال شاه دستور دستگیری ناصرالملک را صادر کرد که با دخالت چرچیل آزاد شد، عمر کابینه ناصرالملک حدود دو ماه بود سپس حسینقلی خان نظام‌السلطنه مافی به وزارت رسید. در کابینه او هم آصف‌الدوله کماکان وزیر داخله بود. پیش از صدارت نظام‌السلطنه میان او و آصف‌الدوله کدورتی به وجود آمده بود. اینکه چرا نظام‌السلطنه او را در وزارت داخله ابقا کرد جالب توجه است. آصف‌الدوله تا محرم ۱۳۲۶ق وزیر داخله بود تا اینکه روزی در مجلس تقی‌زاده به انتقاد از عملکرد آصف‌الدوله پرداخت.

---