سه گفتار از مدیریت ریسک

با نگاهی به گرمای شدید این روزها ونگرشی به ریشه ها ی این تغییر اقلیم climate change ملاحظه می شود افزایش بی سابقه گرمای کره زمین رخدادی است که دراین ایام توجه همگان را به خود جلب کرده است

با نگاهی به گرمای شدید این روزها ونگرشی به ریشه ها ی این تغییر اقلیم climate change))ملاحظه می شود افزایش بی سابقه گرمای کره زمین رخدادی است که دراین ایام توجه همگان را به خود جلب کرده است .

بر اساس گزارش سازمان های بین المللی یک سوم خشکی های جهان به مساحت ۵ میلیارد هکتار در ۱۱۰ کشور جهان در معرض پدیده بیابان زایی قرار دارند در حالی که این پدیده بعد از دو چالش عمده تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به عنوان سومین چالش عمده جهانی در قرن ۲۱ از سوی کارشناسان قلمداد می شود.

تهدید تخریب ۷۳ درصد کل مراتع جهان به مساحت ۳/۳ میلیارد هکتار، کاهش توان تولید خاک در ۴۷ درصد مناطق خشک جهان، غیر قابل استفاده شدن ۵۰ تا ۷۰ هزار کیلومتر مربع اراضی حاصلخیز در سال و بالغ بر ۴۲ میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی همراه با اثرات بسیار وسیع و گسترده اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، فوریت محیطی به ویژه فقر گسترده و تخریب منابع پایه به عنوان تنها بخشی از آثار و پیامدهای جهانی پدیده بیابان زدایی محسوب می شود.

ایران نیز نه تنها از این امر قریب الوقوع مستثنی نمی باشد بلکه به دلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص با تشدید بیابان زایی روبرو خواهد بود.

شرایط ژئو پولیتیکی و همسایه غربی ایران که رسیدگی به مسائل زیست محیطی در آن با وجود شرایط خاص آن در اولویت قرارنمی گیرد عواملی هستند که موجب می شوند کشورمان با پدیده گردوغبار نیز دست وپنجه نرم کند.

در این مقاله بر آنیم که راهکاری برای مقابله یا حداقل جلوگیری از پیشروی این سه دشواری کنونی که به زودی به کابوسی هولناک بدل خواهد شد، بیابیم.

● مقدمه

با افزایش جمعیت جهان آنچه که بیش از هر زمان دیگری دارای اهمیت خاص می باشد، تأمین نیاز های اساسی این جمعیت روزافزون و در رأس آن تأمین منابع آب وغذای این افراد است. طوری که بنا به نظرپاره ای از کارشناسان، جنگی که جهان بارهادر هزاره سوم تجربه خواهد کردبر سر منابع آبی است.

در این میان وضعیت بیلان آبی ایران نمایانگر اهمیت وشدت این وضعیت در کشورمان است. ایران نیز چون دیگرمناطق خشک جهان که بیشتر دربین مدارات ۲۰و۳۵ درجه قرارداشته و ۳۱درصد مساحت کره زمین رابه خود اختصاص داده است در زمره این مناطق قرار می گیرد, این کمربندپرفشار حاره ای مرزهای ایران راقطع کرده وباعث شده ۹۱%ازمساحت کشوردراقلیم خشک ونیمه خشک قراربگیرد.

● گرما

گرم‌شدن زمین یا گرمایش زمین (Global Warming) نام پدیده‌ای است که منجر به افزایش میانگین دمای سطح زمین و اقیانوس‌ها گردیده‌است.

طی ۱۰۰ سال گذشته، کره زمین به طور غیرطبیعی حدود ۰٫۷۴ درجهٔ سلسیوس گرمتر شده که این موضوع دانشمندان را نگران کرده‌است. برخی از دانشمندان معتقدند که دهه‌های پایانی قرن بیستم، گرم‌ترین سال‌های ۴۰۰ سال اخیر بوده است. گزارش‌ها حاکی از آن است که ۱۰ مورد از گرم‌ترین سال‌های جهان تنها از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۰۷ به ثبت رسیده است که این میزان در ۱۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است. به نظر می‌رسد فعالیت‌های صنعتی در ایجاد این مشکل بسیار موثر است و به گرم شدن کره زمین کمک می‌کند.

از سال ۱۸۸۰ اندازه‌گیری دمای هوای کره زمین آغاز شده‌است و تا کنون نیز ادامه دارد. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۱۴ زمین شاهد رکورد بی‌سابقه «گرم شدن» باشد. همچنین گفته می‌شود گرم شدن کره زمین، در سال ۲۱۰۰ باعث خشکسالی شدید، گرمای سوزان و طوفان‌های وحشتناک خواهد شد.

در مورد دلایل این پدیده، یک سری از تئوری‌ها بر تأثیر گازهای گلخانه‌ای بر این فرآیند مبتنی است و برخی دیگر فرآیندهایی نظیر فعالیت‌های آتشفشانی و زمین گرمایی و همچنین فعالیت های خورشیدی را دلیل این پدیده می‌دانند. استناد این دانشمندان برای گفته‌های خویش، وقوع دوره‌های سرد و گرم در طول مدت زمانی است که از عمر زمین می‌گذرد.

به عقیده بسیاری از دانشمندان با افزایش آگاهی‌های عمومی، مصرف بهینه سوخت و انرژی، افزایش سطح فضای سبز و جلوگیری از تخریب جنگل‌ها، بازیافت مواد و استفاده از انرژی‌های جایگزین سوخت‌های فسیلی مانند باد و خورشید می‌توان این پدیده و اثرات منفی آن بر زندگی بشر را کنترل کرد.

● علل

نظرهیات بین المللی بررسی تغییرات آب و هوایی (IPCC) بر این است که تغییرات جوی که در سراسر جهان مشاهده می‌شود به احتمال خیلی زیاد ناشی از عواملی است که بشر در آنها دست دارد. آکادمی ملی علوم آمریکا نیز فعالیت انسان‌ها و تولید گازهای گلخانه‌ای را علت اصلی این پدیده معرفی می‌کند.

دانشمندان با استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده از گیاهان، یخچال‌ها و سایر نمونه‌ها به این نتیجه دست یافته‌اند و معتقدند که این تحقیقات به‌طور قطعی تایید می‌کند که فعالیت‌های انسانی بر آب و هوا تأثیر می‌گذارد.

ولی برخی دانشمندان معتقدند که افزایش حرارت در سال‌های اخیر را می‌توان به فعالیت‌های خورشیدی و تابش آن نسبت داد. این گروه می‌گویند تصاعد دی‌اکسیدکربن و سایر گازهای گلخانه‌ای کمتر از آن است که تغییرات مشاهده شده را توجیه کند.

همچنین نابودی و آتش‌سوزی جنگل‌ها به عنوان یکی از دلایل گرم شدن دمای زمین مطرح شده‌است. درحقیقت درختان با جذب دی اکسید کربن، آن را ذخیره می‌نمایند که در اثر سوختن، آن را آزاد می‌نمایند. بنابراین آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌تواند به‌عنوان یکی از دلایل افزایش میزان دی‌اکسید کربن در اتمسفر و درنتیجه گرم شدن زمین مورد توجه قرار بگیرد. شایان ذکر است که رویداد ال‌نینیو میزان گرمای زمین را به طور موقت افزایش می‌دهد.

● پیامد ها

برخی از دانشمندان، افزایش توفان‌ها و گردبادهای سهمگین را یکی از نتایج گرم شدن کره زمین قلمداد می‌کنند. اغلب کارشناسان اقلیمی معتقدند که این روند می‌تواند به وقوع خشکسالی‌ها، سیل‌ها، بادهای گرم و توفان‌های مهیب‌تر منجر شود اما بعضی از آنها هم بر این باور هستند که بعضی از این حوادث رخ داده علامت گرم شدن زمین نیستند چون این آشفتگی و نابسمانی ویژگی طبیعی اقلیم است. از پیامد‌های دیگر بالا آمدن آب دریا‌ها، و در نتیجه رفتن مناطق ساحلی و جزایر زیر آب و رقیق‌شدن آب اقیانوس ها و در نتیجه افزایش بارندگی در تمام جهان است.

گرم شدن زمین باعث شده‌است که دمای داخلی یخچال‌های طبیعی واقع در نقاط مختلف جهان از جمله یخچال‌های واقع در شمالگان، جنوبگان و چین افزایش پیدا کند و در نتیجه با آب‌شدن تدریجی، حجم زیادی از ذخایر این یخچال‌ها ذوب شود. این مساله از آنجا حائز اهمیت است که این یخچال‌ها بخش عمده‌ای از ذخایر آب آشامیدنی جهان را تشکیل می‌دهند. بنابراین منابع آب آشامیدنی سالم رو به کاهش می‌گذارد و احتمال شیوع بیماری‌هایی که از طریق آب آشامیدنی ناسالم شیوع می‌یابند، بیشتر می‌شود. طبق برآوردهای سازمان بهداشت جهانی، بیماری‌هایی که از تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین ناشی می‌شود، هر ساله باعث مرگ و میر ۸۰ هزار نفر در کشورهای آسیایی می‌شود.

بر اساس اعلام مرکز پیش بینی و هشدار سازمان هواشناسی ؛ گرم شدن تدریجی هوا، موجب برجسته شدن پدیده جزیره گرمایی و در نتیجه کاهش سطح آب های زیر زمینی خواهد شد.

آن چه که در گرم شدن شهر تهران مشهود است ، گرم شدن تدریجی است به طوری که دمای هوای تهران در طول سال های گذشته افزایش یک درجه ای داشته است.

بخش عمده دلایل گرم شدن زمین و به ویژه در شهر تهران، گسترش فضای شهری و افزایش مصرف انرژی های فسیلی است که در این میان بحث جزیره گرمایی شهر تهران برجسته می شود.

با توجه به این که اغلب پشت بام ها در تهران تیره رنگ هستند، این سطوح تیره رنگ گرمای گسیل شده از سوی خورشید را جذب می کنند و در خود نگه می دارند.این پدیده باعث افزایش دمای مناطق مسکونی از ٢ تا ١٥ درجه سانتیگراد شده و اصطلاحا به آن پدیده "جزیره گرمایی " گفته می شود.

کارشناسان این سازمان درباره افزایش دما در سطح جهان معتقدند؛ در ٢٠ تا ٣٠ سال گذشته، دمای جهانی به اندازه نیم درجه افزایش داشته و این روال گرم شدن ادامه دارد.

بر اساس اعلام مراکز جهانی کاهش اقلیم، طی ٣٠ سال آینده نیز این افزایش دما در جهان ادامه خواهد داشت وپیش بینی می شود تا ۵۰ سال آینده دمای هوای کره زمین ۱ تا ۲ درجه افزایش یابد.

● خشکسالی

بردیواره جنوبی تخت جمشید کتیبه ای منسوب به داریوش اول است که در قسمتی از این سنگ نبشته چنین نگاشته است:

▪ گوید داریوش شاه: اهورامزدا و ایزدان مرا یاور باشند.

▪ اهورامزدا این کشور را بپاید از: دشمن، خشکسالی و از دروغ.

به این کشور نیاید نه دشمن، نه خشکسالی، نه دروغ. این را من از اهورامزدا و ایزدان خواهانم، اهورامزدا و ایزدان این بخشش را بهرمند سازد ."

این موضوع نشان از آن دارد که خشکسالی از دیر باز با ایران همراه بوده است و همواره در طول تاریخ اقتصاد ایران را مورد تهدید قرار داده به گونه ای که خسارات جبران ناپذیری را به بدنه اقتصاد کشور وارد ساخته است, چنان که دربخش کشاورزی طبق آخرین یافته ها خسارات ناشی از آن به حدود ۱۹۰هزارمیلیارد ریال رسیده است.

ازمجموع کل آب های جهان فقط۶/۲درصدآن شیرین است وازاین میان ۰۱۴/۰آن قابل استفاده برای مصارفی همچون شرب وکشاورزی می باشد شایان ذکراست ؛از نظر پراکنش جغرافیایی ۷۰%بارندگی در ۲۵% مساحت کره زمین روی می دهد که نشان از پراکنش نامناسب آن دارد.

دردهه اخیرودر آغاز قرن حاضر سازمان ملل متحد (UN) اعلام کرد:قرن ۲۱، قرن جنگ بر سر آب خواهد بود.»بنابر این جهانی بدون آب یا دست کم با منابع ابی محدود ، کابوس زمین در سال ۲۰۵۰ میلادی است ؛ کابوسی که در آن انسان ها با نیمی از آنچه امروز مصرف می کنند روبرو خواهند بود.این موضوع را بانک جهانی در گزارشی انتشار داده است واضافه می کند از آنجا که در سطح جهانی ۸۵ درصد آب در دسترس ، صرف کشاورزی می شود ، کشاورزی مسأله ای است که باید به آن بیشتر پرداخته شود.

گفته می شود، کاهش کیفیت و کمیت آب در ایران باعث کاهش ۳ درصدی تولید ناخالص داخلی شده است.

ازدیدگاه اقلیم شناسی کشاورزی علاوه بر مقداربارندگی ،توزیع وپراکنش آن درطول دوره رویشی گیاه بربروزخشکسالی مؤثر است.

انواع خشکسالی که در تعاریف مختلف بیان می شود؛خشکسالی هواشناسی ، کشاورزی ، اقتصادی و هیدرولوژیکی است.

درخشکسالی کشاورزی میزان رطوبت موجود درخاک مهم بوده و خشکسالی کشاورزی را به عنوان حالتی که در آن رطوبت خاک برای محصول ناکافی باشد درنظرگرفته اند(وان باون وورلیندن ۱۹۵۶) به طور خلاصه چنانچه عدم موفقیت در تولید محصول درارتباط با بارندگی باشد به عنوان خشکسالی کشاورزی مطرح می شود.

آمارنشان می دهد ازسال ۲۰۰۵-۱۹۹۱ در جهان عامل ۷% مرگ ومیرافرادی که به دلیل بلایای طبیعی جان خود را از دست داده اند،خشکسالی بوده است و ۲۷% ازافراد زیان دیده ازبلایای طبیعی ، ازخشکسالی متأثر شده اند.

اگرچه هم اکنون ۴۰ میلیارد متر مکعب از آب تجدید شونده کشور بهره برداری نمی شود، اما بنا به دلایل فنی و اقتصادی ، هیچگاه دسترسی به همه منابع آب کشور مقدور نبوده و رسیدن به رکورد آب استحصالی نمایانگر این امراست که فراتررفتن از این مرز؛ قطره ای و بسیار کند خواهد بود.

بشر با کمک علم و تکنولوژی به دنبال راهکارهایی برای کاهش اثرات این بلیه بوده که تاکنون به راههایی نیز دست یافته است که از جمله این موارد می توان به نکات زیر اشاره کرد:

- پایش آب (Water Supervision)

- افزایش راندمان آبیاری (Irrigation Performance)

- احداث گوراب

- آبیاری تحت فشار

- استفاده از پوشش پلاستیکی عمدتا در صیفی جات

- به کارگیری پوشش های نازک جلوگیری از تبخیر به ویژه برخی ازالکل ها

- کشت وجایگزینی ارقام مقاوم به خشکی

- به کارگیری پلیمرهای سوپرجاذب

- اصلاح الگوی کشت

- آبخیز داری

- آبخوان داری

- احداث بندسار

- سدهای زیر زمینی

- بارور سازی ابرها

- به کار بردن موادی که انعکاس نور را زیاد میکند

- کاهش تبخیروتعرق ((evapotranspiration

- بهره وری منابع آبی موجود واصلاح نظام قیمت گذاری آب به نحوی که ارزش خود را در تولید نمایان کند.

میزان بارندگی ایران که یک سوم میانگین جهانی است با ۳برابر تبخیر و تعرق میانگین درسطح جهان روبروست که این امر در کنار افزایش جهانی درجه حرارت کره زمین، خشکسالی را امری دائمی نموده و هرساله مردم و به ویژه کشاورزان را به عنوان پرمصرف ترین بخش تحت تاثیر قرار می دهد.

● بیابانزایی

بیابان‌زایی یا بر اساس تعریف کنوانسیون بین المللی بیابانزدایی ؛

"تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در اثر عواملی مانند عوامل انسانی و عوامل طبیعی ،بعد از دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین"

به عنوان سومین چالش مهم جامعه جهانی در قرن بیست و یک محسوب می‌شود، به طوری که براساس گزارش های سازمان‌های بین‌المللی یک ششم جمعیت، سه چهارم اراضی خشک و یک سوم خشکی‌های جهان به مساحت پنج میلیارد هکتار در ۱۱۰ کشور جهان در معرض پدیده بیابان‌زایی است . تهدید تخریب ۷۳ درصد کل مراتع جهان به مساحت ۳/۳ میلیارد هکتار، کاهش توان تولید خاک در ۴۷ درصد مناطق خشک جهان، غیر قابل استفاده شدن ۵۰ تا ۷۰ هزار کیلومتر مربع اراضی حاصلخیز در سال و بالغ بر ۴۲ میلیارد دلار خسارت سالانه به محصولات کشاورزی همراه با اثرات بسیار وسیع و گسترده اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی به ویژه فقر گسترده و تخریب منابع پایه به عنوان تنها بخشی از آثار و پدیده‌های جهانی پدیده بیابان‌زایی محسوب می شود. در زمان حاضر عوامل طبیعی، آنچنان نقشی در بیابان زایی ندارند البته خشک سالی‌هایی که به وقوع می‌پیوندد بیابان زایی را تشدید می‌کند ولی درکشور ما این عوامل انسانی هست که بیشتر باعث بیابان زایی می شود و شاید مهمترینش افزایش جمعیت باشد.

افزایش جمعیت و به دنبال آن معضل تهیه آب و غذا برای این جمعیت ، برداشت از منابع آبی افزایش یافته که نه تنها برای تأمین آب شرب که برای تأمین نیازهای صنعتی وخدماتی نیز می باشد.

● عوامل موثر در بیابانزایی

از نظر تقسیم بندی عوامل موثر در بیابانزایی به دو دسته انسانی و محیطی تقسیم می شوند.

۱) عوامل محیطی :

این عوامل شامل دو گروه عوامل اقلیمی و زمین شناسی هستند.

زمان ، میزان نامناسب بارندگی ، تبخیر بالا ، فراوانی و سرعت نسبتا زیاد باد ، دوره برگشت کوتاه واستقرار خشکسالی ها و گستردگی مناطق با اقلیم خشک در گروه عوامل محیطی اقلیمی و عواملی چون سازند های شور ، سازند های قلیایی ، سازندهای تبخیری ، اسزندهای حساس به فرسایش و بلایای طبیعی نیزدر زمره عوامل محیطی زمین شناسی قرار می گیرند.

۲) عوامل انسانی :

این عوامل شامل بهره برداری بیش از حد از سفره های اب زیر زمینی ، بیلان منفی آب دشت ها ، آلودگی آب های زیر زمینی از طریق پساب های صنعتی ، شهری و کشاورزی ، شیوه های نامناسب آبیاری ، ایش بلند مدت اراضی زراعی حساس به فرسایش ، شخم در جهت شیب و بوته کنی ، تخریب وتبدیل غیر اصولی کاربری جنگل ها و مراتع ، عدم تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع و تخریب ناشی از برداشت غیر اصولی از معادن سطحی می باشند.

از نظر تناسب سطح مناطق خشک ایران با جهان، جمهوری اسلامی ایران روی کمربند خشک جهان قرار گرفته و ۶۱ درصد از مساحت آن دارای اقلیم خشک و فراخشک است که ۱/۳ برابر درصد جهانی است و در مجموع ایران با ۲/۱ درصد خشکی‌های جهان دارای ۴/۲ درصد پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش گیاهی و ۰۸/۳ درصد مناطق بیابانی جهان است.

از ۷/۴۳ میلیون هکتار اکوسیستم بیابانی در کشور، ۳۲ میلیون هکتار آن صرفا شامل پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش گیاهی است و حدود ۲۰ میلیون هکتار از اکوسیستم‌های بیابانی تحت تاثیر فرسایش بادی هستند؛ علاوه بر این ۴/۶ میلیون هکتار از آن نیز در محدوده مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی در ۱۸۳ منطقه در ۸۲ شهرستان و در ۱۸ استان جزو کانون‌های بحرانی فرسایش بادی قلمداد می‌شوند.

● ریزگرد

ریز گرد یا گرد وغبار(Haze)توده‌ای از ذرات جامد ریز غبار و گاه دود و … است که در جو پخش شده و دید افقی را میان ۱ و ۲ کیلومتر محدود می‌کند.

شاید در کرات دیگر مانند مریخ ریزگرد رویدادی تقریباً همیشگی باشد که گاه تا ارتفاع ۳۰ کیلومتری (بیش از ۵ برابر ارتفاع کوه دماوند از سطح دریا) بالا می‌رود و در فصل تابستان شدت گرفته و توفان‌های شدیدی را ایجاد می‌کند اما در زمین اتفاقی است که هرچند سال یک بار ان هم به علت های غیر طبیعی حادث می شود. یکی از دلایل بسیاری از انقراض‌های بزرگ تاریخ - از جمله انقراض دایناسور‌ها - پدیدهٔ ریزگرد است، زیرا این پدیده در موارد بحرانی با جلوگیری از تابش نور خورشید به زمین موجب زمستان جهانی می‌شود. نمونه‌ای از چنین رویدادی در تاریخ بشر در سال ۱۸۱۶ میلادی و به دنبال فوران کوه تامبورا روی داد که سال بی تابستان نام گرفت.

در ایران سرچشمه اصلی ریزگرد باد شمال است. این باد که از خرداد تا شهریور فعال است، در شمال خاورمیانه شکل می‌گیرد و با گذر از کوه‌های ترکیه و شمال عراق، مانند قیفی به بیابان‌های عراق و سوریه سرازیر می‌شود و تا خلیج فارس و رسیدن به آب‌های آزاد پیش می‌رود. جریان‌های خشک هوای عربستان و عدم توجه به محیط زیست و بیابان‌زدایی در عراق باعث خشک‌شدن بسیاری از باتلاق‌های عراق و ایجاد نواحی غبارساز شده‌است. در گذشته سه کشور ایران، عراق، و عربستان به‌صورت مشترک هزینه‌های مالچ‌پاشی این زمین‌ها را تأمین می‌کردند و تمام زمین‌ها در فصل خاصی از سال مالچ‌پاشی می‌شدند. مالچ نوعی فرآورده چسبنده نفتی است که برای تثبیت شن‌های روان در بیابان‌ها استفاده می‌شود. جنگ عراق و تغییر رویه این دولت‌ها در دههٔ ۲۰۰۰ میلادی سبب فراموشی این کار، و در نتیجه افزایش ریزگرد در خوزستان، غرب ایران، و سرانجام تقریباً در سراسر ایران شد. توفان اخیر، که به گفتهٔ برخی اهالی بغداد بدترین توفان غبار زندگیشان بوده‌است، سبب بیشترین میزان ریزگرد در سه دههٔ اخیر ایران شد و ترکیب غبار با آلاینده‌های شهری ریزگرد خطرناکی را تولید کرد که صدها شهروند را به بیمارستان کشاند.

● جمع بندی

بر اساس آنچه گفته شد تغییرات اقلیمی ،امری بسیار جدی ومهم تلقی می شود که باید بیشتر به اهمیت آن پرداخته شود.

تعامل بیشینه وعضویت فعال تر کشور مان در مجامع منطقه ای وبین المللی نقش در خوری را در مهار این دشواری های عمومی ایفا می نماید وشاید به سخنی تعاملات دیپلماتیک مترولوژیک وکلیماتولوژیک گامی بسیار مهم در باز کردن گره های کنونی ونیز گشودن دریچه ای به سوی پایداری اقلیم و آسمان آبی و پاک کشورمان باشد.

مهندس رامین امینی زارع

منابع:

• مجموعه مقالات اولین کارگاه آموزشی وتخصصی بررسی خشکسالی استان فارس,امین وهمکاران۱۳۸۰

• ضمیمه روزنامه ایران، ویژه نامه آب وبرق ، آذر ۸۸.

• هیدرولوژی ، مهدوی، انتشارات دانشگاه تهران

•بیابان زایی، سومین چالش جهانی که حیات را نشانه گرفته است،غلام نبی براهوئی

•بیابان زایی سومین چالش مهم قرن ۲۱، سید رضا ترابی- معصومه منظمی

• تاخت‌و‌تاز ماسه‌ها در طبیعت ، حسن روحی‌پور

• روزنامه ایران

• بیابان زایی و بیابان زدایی دولبه تیغ ، ماهنامه دام ، کشت و صنعت شماره ۱۲۳

WWW.Irna.ir

WWW.unisdr.org

WWW.news.more.org.ir

WWW.weather.ir

WWW.Irandeserts.com

WWW.Hamshahrionline.ir

WWW.Iana.ir

WWW.Irna.Ir

WWW.Isna.ir

WWW.Wikipedia.com