طراحی محیط در معماری ایرانی

عوامل متعددی مانند استفاده از مصالح کم دوام, زلزله و جنگ های متعدد موجب شده که بسیاری از انوع فضاهای معماری به ویژه بسیاری از کاخ ها و فضاهای سکونت گاهی چندان پایدار نمانند

عوامل متعددی مانند استفاده از مصالح کم دوام، زلزله و جنگ‌های متعدد موجب شده که بسیاری از انوع فضاهای معماری به‌ویژه بسیاری از کاخ‌ها و فضاهای سکونت‌گاهی چندان پایدار نمانند. شمار اندکی از این گونه بناهای سکونت‌گاهی که باقی مانده‌اند، فاقد محوطه‌سازی نخستین هستند، زیرا طرح و عناصر محوطه و فضای باز ساختمان‌ها غالباً نخستین بخش از یک ساختمان بود که از یک‌سو به سبب قرار گرفتن در برابر باد و باران و از سوی دیگر به‌دلیل دگرگونی‌هائی که در گیاهان و فضاهای سبز می‌توانست پدید آید و هم‌چنین به‌علت تغییراتی که به منظور بهسازی یا نوسازی فضای باز، حیاط و محوطه ساختمان‌ها به‌وجود می‌آید، همواره دگرگون می‌شد و شاید نتوان ساختمانی کهن یافت که حیاط و محوطه آن به‌صورت کهن و بدون دگرگونی باقی‌مانده باشد. به همین سبب شناسائی و بررسی طراحی محوطه در فضاهای باستانی و تاریخی از روی آثار باقی‌مانده به سادگی و به‌خوبی میسر نیست و از این دیدگاه، نگارەهای ایرانی اسناد بسیار مناسبی برای بررسی چگونگی طراحی محوطه در فضاهای معماری به شمار می‌آیند، هر چند که شمار نگاره‌هائی که در آنها به محوطه‌سازی فضا توجه کرد که نگارگران ایرانی در دوران گذشته فضاهای معماری را یا به‌طور کلی هر فضا یا موضوع دیگر را به‌صورتی واقع‌گرایانه نقاشی نمی‌کردند، بلکه زبان و بیان خاص خود را داشتند و از روش‌هائی کمابیش قراردادی و سنتی استفاده می‌کردند و به همین سبب نمی‌توان به‌صورت مستقیم نگاره‌ها را مانند تصویری عکس‌گونه مورد ملاحظه و تفسیر قرار داد، اما نگارگران به‌ویژه نقاشان دورۀ تیموری به بعد، بعضی از خصوصیات فضاهای معماری را در آثار خود منعکس می‌کردند و حتی برای نشان دادن فضاهای دوران باستان یا فضاهای مربوط به اسطوره‌ها از فضاها، پوشاک، وسایل و سایر لوازم و الگوهای زمان خود استفاده می‌کردند.اشاره به این نکته ضروری است که در نقاشی‌های ایرانی بیشتر به محیط‌های کوچک طراحی شده توجه شده و طراحی‌های وسیع محیطی چندان مورد توجه نبوده است.بررسی چند نمونه: در این بخش چند نمونه از طراحی محیط در نگار‌ه‌ها نخست مورد توجه قرار می‌گیرند و در بخش نتیجه‌گیری، برخی از خصوصیات عمومی آنها مورد اشاره قرار خواهد گرفت.جبرئیل عروج حضرت علی (ع) را خبر می‌دهد

●خاورنامه

▪نگارگر: سلطان‌محمد

ترکیب‌بندی این نگاره بسیار خاص و جالب است، زیرا در عرصه میانه و در امتداد محور اصلی نگاره، یک حوض هشت ضلعی طراحی شده که دو جوی آب از دو سو به آن مرتبط شده است، این عناصر تنها اجزاء فضای سبز نگاره هستند که از چند درخت تشکیل شده که به‌صورتی تزئینی طراحی شده‌اند و موقعیت آنها نسبت به جوی آب به‌صورتی تخت و غیرپرسپکتیوی است. کوه به‌عنوان یک زمینه مطرح شده و فرشته در بالای حوض آب نسبت به دو شخصی که در دو سوی نگاره ایستاده‌اند، نوعی تعادل را پدید آورده‌ است. از نکات جالب که نوعی حس مکان و جابه‌جائی را نسبت به محور جوی آب نشان می‌دهد، بیرون بودن کفش‌های نفر سمت راست نسبت به کادر پائینی است.

بهرام گور در قصر

●خمسه نظامی

▪نگارگر: سلطان‌محمود

قصر به‌صورتی خاص درون یک کادر مستطیل قرار داده شده و تنها گنبد و کنگره‌های پیرامون آن و سقف کوچک دیگری در کنار آن و نیز بخشی از ساختمان که به‌صورت یک سطح باریک در سمت چپ مستطیل اصلی قرار دارد ترسیم شده است. فضای محوطه جلوی ایوان کاخ که حوض بزرگ هشت ضلعی آن سطح وسیعی از این عرصه را به‌خود اختصاص داده، در داخل کادر قرار گرفته است. دو جوی آب مرتبط با حوض به شکل بی‌نظیری با طرحی زیبا به درون حوض کشیده و با هم مربوط شده‌اند.

عرصه محیط بیرون از کادر طراحی فضای معماری، به‌صورتی تزئینی و بدون ارتباط با فضای معماری ترسیم شده است که این اقدام به‌ندرت صورت می‌گرفته است و در بیشتر نگاره‌ها، پائین تصویر با طراحی محیط و کف‌سازی آن به اتمام می‌رسید.

مشورت زال با موبدان

●شاهنامه شاه‌طهماسبی

▪منسوب به سلطان‌محمد

زال در قسمتی از باغ مستقر شده که جایگاهی با سایبانی متحرک در امداد محور مرکزی و در بالاترین محل در آن‌جا قرار داده شده است. محوطه‌ای که بزرگان کشوری و موبدان در آن جای گرفته‌اند، با نرده‌ای چوبی محصور شده و کف آن با کاشی‌های شش ضلعی و ستاره‌ای پوشیده شده است. حوض واقع در مرکز این محوطه نسبت به نمونه‌های مشابه نسبتاً بزرگ است و در وسط آن فواره‌ای با چند شاخه وجود دارد که آب حوض از طریق یک جوی به بیرون آن هدایت می‌کند. حضور چند نفر به‌صورت ایستاده در بیرون محوطه محصور حاکی از وجود عرصه‌ای بیرون از فضای کف‌سازی شده به‌عنوان عرصه‌ای ثانوی است. درختان سرو در فضای سبز به پیروی از یک سنت کهن با رنگ و شکل طبیعی ترسیم شده‌اند، در حالی‌که سایر درختان به‌صورتی تزئینی نقاشی شده‌اند.

●شاهنامه‌ای در مجلسی سلطان‌محمود

▪شاهنامه شاه‌طهماسبی

▪منسوب به میرمصور

در این نگاره، فضای وسیعی در پیرامون کاخ کف‌سازی شده و قسمتی از یک حصار چوبی که این عرصه را از سایر بخش‌های باغ جدا کرده، نشان داده شده است. به‌نظر می‌رسد کف‌سازی با کاشی صورت گرفته و حوض هشت ضلعی نیز در وسط قرار داده شده که فواره‌ای با دو مجرا دارد و از آن یک جوی منشعب شده است.

نکته قابل توجه در این نگاره که در نگاره‌های دیگر کم‌تر دیده می‌شود، وجود شماری چهارپایه یا صندلی است که بزرگان در محوطهٔ جلوی ایوان روی آنها نشسته‌اند و بقیه افراد ایستاده‌اند. سطح کف ایوان در حدود نیم‌متر بالاتر از کف عرصه جلوی آن است و یک پله در جلوی آن وجود دارد.

‌●چالش کیمیاگر

‌▪خسمه نظامی

▪نگارگر: آقامیرک

عرصه‌ای از باغ برای مقاصد تشریفاتی ساده به این ترتیب محوطه‌سازی شده است. یک جایگاه ثابت به‌گونه‌ای در داخل محوطه قرار داده شده که پشت آن در امتداد لبه محوطه است و سطح هره‌چینی شده دیواره آن با یک ردیف آجر در امتداد هره‌چینی محوطه از سطح کف جدا شده و سایبانی چوبی با چهار ستون و سقفی مزین و نیز حصار کوتاه مزینی این جایگاه را تشکیل داده است. محوطه براساس الگوی معمول دوره صفویه با نرده‌ای محصور شده و یک در ورودی دو لنگه امکان دسترسی به آن را فراهم کرده است و در بالای آن کتیبه‌ای مزین وجود دارد که روی آن چنین نوشته شده است: ”گشاده باد به دولت همیشه این درگاه“. این عبارت را در هیچ ساختمان باقی مانده‌ای از دوره صفویه یا پس از آن در ایران ندیده‌ام، اما ساختمانی را حدود ده سال پیش در شهر باکو دیدم که در روی آن کتیبه‌ای بود که همین متن روی آن نوشته شده بود. این نگاره و چند نگاره دیگر با همین متن نشان می‌دهند که از این متن در بالای ورودی بسیاری از کاخ‌ها یا محوطه‌های آنها استفاده می‌شده است. در این محوطه دو حوض وجود دارد که با یک جوی ممتد به‌هم مرتبط شده‌اند. در حوض بزرگ‌تر فواره‌ای با دو مجرا وجود دارد. کف محوطه کاشی‌کاری شده به‌نظر می‌رسد.

●نوشابه و اسکندر

▪خسمه نظامی

▪نگارگر: میرزاعلی

محوطه طراحی شده در این نگاره چند خصوصیت قابل توجه دارد که در سایر نگاره‌ها کم‌تر دیده می‌شود. نخست آن‌که در این‌جا به‌خوبی نشان داده شده که محوطه مزبور از سطح اطراف خود حدود سی سانتی‌متر بالاتر است. دوم این‌که دو راه ورود و دو نوع نرده برای محوطه در نظر گرفته شده که شاید یکی از آنها برای ورود میزبان و افراد ساکن در باغ و دیگری برای ورود میهمانان بوده است. نکتهٔ دیگر وجود یک سطح دایره‌ای شکل است که با مصالحی تزئینی پدید آمده و درون آن یک حوض با شکلی ترکیبی و مرکب از هشت سطح تقریباً گرد که به فضای اصلی حوض متصل هستند. وجود یک جوی با شکل دندانه‌ای در مسیری که با همان مصالح حوض و به‌صورت یک محور مستقیم ساخته شده، بی‌نظیر است.

نوشابه در روی یک جایگاه مرتفع است و دو نفر روی نوعی صندلی و چند نفر نیز روی زمین نشسته‌اند. وجود کوه در پس‌زمینه به‌عنوان نوعی روش معمول برای صحنه‌پردازی استفاده شده که آن را نمی‌توان بازتابی از واقعیت دانست. به همین ترتیب چه بسا آسمان طلائی رنگ نیز تنها بازتاب یک شیوه سنتی بوده باشد.

●نواختن باربد برای خسرو

▪خمسه نظامی

▪منسوب به میرزاعلی

طراحی محوطه جلوی این کاخ شباهت قابل توجهی با اثر دیگر منسوب به میرزاعلی یعنی ”نوشابه و اسکندر“ یا ”نوشابه و اسکندر را از روی تصویر او می‌شناسد“ دارد. در این نگاره نیز محوطه جلوی کاخ حدود سی سانتی‌متر از سطح باغ بالاتر است. حوض وسط محوطه دارای نوعی ساختار شکلی همانند حوض پیشین است و به جز ساختار اساسی ترکیب‌بندی فضاهای معماری که با طرح قبلی متفاوت است، جزئیات دیگری نیز به‌گونه‌ای متمایز طراحی شده است. نخست آن‌که نوع کف‌سازی ایوان از لحاظ طرح و مصالح ساده‌تر است و دوم آن‌که آبی که از طریق فواره در حوض می‌ریزد نه از طریق جوی، بلکه به وسیله یک کانال کوچک به باغچه‌ها سرازیر می‌شود. پادشاه روی یک سریر در داخل ایوان نشسته و یکی از بزرگان روی فرشی که در محوطه پهن شده، نشسته است.

---