ماجراهایی که جهان را زیر و رو کردند

نگاهی به کتاب حکایت های علمی

در صد هزار سالی که از پیدایش ساختار نوین و تکامل‌یافته مغز انسان امروزی می‌گذرد، تنها ۴۰۰ سال گذشته آن به معنی حقیقی کلمه «امروزی» بوده است و در ۵۰ سال اخیر پیشرفت فناوری سرعت فزاینده‌ای به این روند تکاملی داده، به‌طوری که به‌نظر می‌رسد نسل‌های بعدی راه خود را به سوی ستارگان هموار خواهند کرد. با این حال در نخستین چهار هزار سال تاریخ مدون از برآمدن سومریان تا پایان عصر تاریکی (قرون وسطی) تمایل چندانی به فراگیری دانش وجود نداشته است. دیدگاه انسان در برابر کره زمین و جهان هستی، به‌نظر می‌رسد که سه مرحله متمایز را پشت سر گذاشته است. عصر تاریکی یا قرون وسطی از سقوط امپراتوری روم غربی در سال ۴۷۶ پس از میلاد شروع شده است اما تا جایی که به علم مربوط می‌شود می‌توان این عصر را از شروع امپراتوری در نظر گرفت. پس از جنگ اکتیوم در سال ۳۱ پیش از میلاد، که آگوستوس امپراتور آینده بر تمام دنیای شناخته شده سلطه کامل پیدا کرد، پیشرفت مادی و معنوی تا ۱۳۰۰ سال بعد متوقف شد. عملا رومیان به هیچ پیشرفتی دست نیافتند که یونانیان پیش از آنها به آن نرسیده بوده باشند. البته باید توجه داشت که آنها بدون کمک از تمدن‌های پیشین، طرز ساخت آباره و جاده‌های نظامی را آموختند و در تهیه ترکیبات و معجون‌های سمی نیز مهارت بسیار داشتند ولی پیشرفت فناوری آنها به همین دستاوردها محدود می‌شد. رومی‌ها حس کنجکاوی اندکی داشتند و به قدرت به مراتب بیش از دانش احترام می‌گذاشتند.

تا زمانی که افراد می‌توانستند راه خود را زیر نور مهتاب پیدا کنند، چه کسی به فاصله ماه از زمین اهمیت می‌داد؟ آنها در برخورد با ناشناخته‌ها همیشه عقب‌نشینی می‌کردند. دریانوردان رومی تنها تا جایی که ساحل دیده می‌شد از خشکی دور می‌شدند و هوراس، ترانه‌سرای رومی، در این‌باره با دستی لرزان چنین نوشته است: «دریای گرسنه برای دریانوردان مرگ‌آور است.» سیارات دنباله‌دار بد یمن بودند و ستارگان نیز تنها برای پرده برداشتن از بخت و اقبال مورد بررسی قرار می‌‌گرفتند. آنها دانش را با فلسفه برابر و فلسفه را دانشی خالی از فایده می‌دانستند و از این‌رو آن را بی‌ارزش و بی‌اهمیت می‌پنداشتند. برای چنین دنیایی نمی‌شد آینده‌ای در نظر داشت. در آن دوره به‌نظر می‌رسید که مردم از نادانی خود کاملا راضی و خشنود بودند اما پیامدهای این پرستش نادانی در زیر لفافی از موفقیت‌های پی‌درپی نظامی پنهان شده بود.

اوضاع اما همین‌طور ادامه پیدا نکرد. پس از گذشت ۱۰ سده، سمت و سوی تفکر ‌کاملا در جهت خلاف گذشته راه خویش را از میان کوره‌راه‌ها بازیافت. کشف بزرگ کوپرنیک، کیهان‌شناسی نیوتن و ریاضیات لایب نیتس، زبان نژادی بود که دیگر در برابر کاوش به کمک شور و اشتیاق به اکتشاف، نه ایستا و در قید بلکه پویا و نامحدود بود. آنچنان که استفان تسوایکا درباره قرن شانزدهم چنین می‌نویسد: «چهره جهان سال به سال دگرگون شد نه ماه به ماه. نقشه‌کش‌ها روز و شب به سختی در آگسبورک کار می‌کردند، ولی نمی‌توانستند پا به پای تقاضا برای نقشه‌های تجدیدنظر شده پیش بروند. نقشه‌ها خیس و رنگ نشده از زیر دستان آنها ربوده می‌شدند. هنوز تجدیدنظر در این نقشه‌ها طبق آخرین اطلاعات به پایان نرسیده بود که گزارش‌های جدید وارد می‌شدند. طرح‌های قبلی به کناری انداخته می‌شدند و طرح‌های تازه از نو ترسیم می‌شدند...» موج اجتماعی، این‌بار در جهت مخالف به پیش می‌تاخت. علم در اندک مدتی نه فقط عرصه اکتشافات بلکه تقریبا تمام جنبه‌های هستی انسان را در بر گرفت. آتش اشتیاق دانشمندان جوان به دانستن آنچنان شعله‌ور شده بود که برخی در این راه خود را به کشتن دادند.

از جمله این شهیدان علم پزشک جوانی به نام هانتر بود. او در سال ۱۷۶۷ به بیماری سوزاک و سیفلیس و البته نه از راه معمول آن، مبتلا شد. امروزه این دو بیماری از جمله بیماری‌های شناخته‌شده‌ای هستند که پزشکان به‌راحتی آنها را درمان می‌کنند اما در دوران هانتر تقریبا به اندازه پزشکان موجود نظریه درباره عامل این بیماری‌ها ابراز می‌شد. برای مطالعه سوزاک، هانتر چرک حاصل از بیماری را از یکی از بیمارانش گرفت و در دو نقطه به آلت خود تزریق کرد. دو روز پس از تزریق مناطق مورد نظر شروع به خارش، سرخ شدن و نمناک شدن کردند. یک هفته بعد چرک تشکیل شد. در ادرار سوزش وجود داشت. جراح ۳۹ ساله موفق شده بود، او مبتلا به سوزاک شده بود.

چند هفته بعد به‌طوری غیرمنتظره زخم‌های سیفلیس هم پدید آمد. از بخت بد هانتر، بیماری که عفونت مقاربتی از او گرفته شده بود، به هر دو بیماری سوزاک و سیفلیس مبتلا بود. امروزه، پس از گذشت چندین دهه می‌دانیم که سیفلیس در سه مرحله اثر می‌کند و به تخریب شدید بسیاری از بافت‌ها مانند قلب و شاهرگ می‌انجامد. متاسفانه ظاهرا عمل قهرمانانه هانتر به نظر هیچ نتیجه‌ای در بر نداشت. علاوه بر آن، گفته می‌شود که او پیشرفت تحقیق در بیماری‌های مقاربتی را یک سده به عقب انداخته است، زیرا نتایجی نادرست از آزمایش‌هایش گرفته است. او در حالی جان سپرد که نمی‌دانست از دو بیماری رنج می‌برد و نه یک بیماری.

وینستن چرچیل در سال ۱۹۳۲ درباره این شور بی‌پایان به دانستن چنین می‌نویسد: «پیشقراولان سابقا ضعیف آن، غالبا لگدمال شده و غالبا در حال هلاک شدن در انزوا، اکنون به ارتشی بزرگ و منظم تبدیل شده‌اند که در تمام جبهه‌ها برای رسیدن به هدف‌هایی به پیش می‌تازند؛ ارتشی که هیچ توجهی به قوانین وضع شده به دست انسان، رسوم دیرینه‌سال آدمی و اعتقادات بسیار گرامی و ژرف‌ترین غرایز انسان ندارد.»

این غیر قابل پیش‌بینی بودن علم، اکنون به بحرانی تازه دامن می‌زند. علم چنان پردامنه، بغرنج و هراس‌آور شده است که حتی برای درک بخش‌های کوچک آن، نیازمند دیدگاه‌های جدید هستیم. دستاوردها و تحولات سده بیستم- نسبیت، مکانیک کوآنتوم، نیروی هسته‌ای، مهندسی ژنتیک، سفرهای فضایی، الکترونیک و کشاورزی علمی و مقدمات هوش مصنوعی- بخش بزرگی از پیش‌بینی‌های گذشته را از میدان به در کرده‌اند. مثلا ۱۵ سال پیش از این چه کسی به خود جرات می‌داد پیش‌بینی کند که می‌توان صدها کارمند بایگانی را کنار گذاشت و به جای آنها فقط یک کامپیوتر شخصی به کار گرفت؟ چه کسی می‌توانست پیشنهاد کند که جای کشتی‌های بخار را، هواپیماهای جتی خواهند گرفت که سرعت‌شان ۳۰ برابر آنهاست؟

آدرین بری، نویسنده کتاب «حکایت‌های علمی» می‌کوشد برخی از اختراعات و اکتشافاتی را تشریح کند که جهان را دگرگون کردند، البته افرادی که چنین اختراعات و اکتشافاتی را به سرانجام رساندند را نیز از یاد نمی‌برد و آن‌طور که خود در مقدمه می‌گوید: «این کتاب، مجموعه‌ای فوق‌العاده شخصی از مقالاتی است که به هیچ وجه ادعای بررسی کامل تک‌تک رویدادهای مهم تاریخ علم برای آنها در میان نیست. اگر چنین می‌شد، حجم کتاب به قدری زیاد می‌شد که برای از جا بلند کردنش مجبور می‌شدیم از طناب و قرقره ارشمیدس کمک بگیریم.»

آدرین بری، خبرنگار علمی نشریه بریتیش دیلی تلگراف، دو رمان علمی- تخیلی، چندین بسته نرم‌افزار رایانه‌ای و شش کتاب علمی غیرداستانی نوشته و در کتاب حکایت‌های علمی نیز که به زبانی شیرین و ساده نوشته شده، مجموعه‌ای خواندنی شامل بیش از ۶۰ حکایت علمی را گردهم آورده است.