حلقه اتصال به اقتصاد جهانی

گفت وگو با مهندس علی جلیلی مدیرعامل منطقه آزاد ارس

منطقه آزاد ارس در میان کوه‌های سر به فلک کشیده و در حاشیه سرسبز رود ارس محصورا ست.

بندر جلفا که مرز ایران و نخجوان، ارمنستان و آذربایجان را شامل می‌شود، به‌دلیل موقعیت استراتژیک جغرافیائی خود، زمانی محل عبور مظفرالدین شاه قاجار به فرنگ بوده است. گمرک جلفا، فعال‌ترین گمرک مسافری کشور در سال‌های اخیر بوده است و از روزگاری که روزانه بیش از ۳۰۰ واگن کالا در این منطقه بارگیری می‌شد، زمان زیادی نمی‌گذرد. با نگاهی به پتانسیل‌های موجود منطقه جلفا و توجه به تحولات جهانی در عرصه اقتصاد، تشکیل منطقه آزاد ارس گام مهمی در جهت رشد و شکوفائی این منطقه و کشور است.

▪ شروع فعالیت منطقه آزاد ارس به چه سالی برمی‌گردد و این منطقه با چه هدفی به منطقه آزاد تجاری تبدیل شد و از چه ویژگی برخوردار است؟

ـ در سال ۱۳۸۲ موضوع تأسیس منطقه آزاد ارس توسط نمایندگان مجلس مطرح شد. در شهریور سال ۸۲ ایجاد مناطق آزاد جدید ارس، اروند و انزلی به تصویب مجلس رسید.

تفاوت این ۳ منطقه آزاد با مناطق دیگر این است که خروج کالای همراه مسافر در این مناطق امکان‌پذیر نیست.

منطقه آزاد ارس که حدود یک‌سال است فعالیت رسمی آن آغاز شده است، در شمال‌غرب کشور و ۱۳۷ کیلومتری تبریز در نقطه صفر مرزی و هم‌جوار با نخجوان واقع شده است. مجلس شورای اسلامی توسعه منطقه آزاد ارس را تصویب کرد و اجازه داد تا این محدوده از مرز نخجوان گسترش‌یافته و به مرز ارمنستان و آذربایجان که همسایه‌های شمال‌غرب این منطقه‌اند، متصل شود. محدوده مصوب فعلی ۹۷۰۰ هکتار است. این منطقه که دشت جلفا را شامل می‌شود، در یک منطقه کوهستانی و در حاشیه رود پرآب و زیبای ارس واقع شده است. طرح‌های ملی بسیاری برای پمپاژ آب این رودخانه مرزی به میزان سهم ایران در حال اجراء است تا اراضی حاصلخیز موجود در کنار این رودخانه آبیاری شود. برای نمونه در دشت گوردیان با بهره‌مندی از آب رودخانه ارس باغ‌های میوه بسیاری ایجاد شده است. ۵۰۰ عضو یک تعاونی در قالب ۵۰۰ باغ در آن منطقه فعالیت می‌کنند که کاملاً در اختیار بخش خصوصی است.

صنایع فعالیت خوبی را در این منطقه آغاز کرده‌اند که حدود ۲۰ درصد تولیدات انها به خارج از کشور صادر می‌شود. از جمله این صنایع می‌توان به تولید انواع کامیون، موتورسیکلت، مبلمان، کولرگازی، گیاهان داروئی، مشتقات نفتی و... اشاره کرد. البته به زودی صنایع دیگری نیز فعالیت خود را در این منطقه آغاز خواهند کرد.

رویکرد منطقه آزاد ارس یک رویکرد تولیدی صادراتی است. این منطقه دارای زیرساخت راه‌آهن است. راه‌آهن این منطقه، مجموعه مناطق آزاد را به اروپا، خلیج‌فارس و شرق کشور متصل می‌کند.

فعالیت‌های مکان‌سنجی برای احداث فرودگاه در این منطقه در حال انجام است و به‌زودی طرح جامع فرودگاه به مناقصه گذاشته خواهد شد.

یکی از ویژگی‌های منطقه آزاد ارس این است که پیش از پیاده‌سازی طرح جامع، به سمت مزیت‌ها رفته است. اکنون در مرحله جمع‌بندی اطلاعات و تدوین راهبردها و مزیت‌های اساسی منطقه جهت توسعه هستیم و هم‌زمان با پایان آنها، طرح جامع منطقه آغاز خواهد شد. پس از طرح جامع فعالیت‌های گسترده عمرانی آغاز می‌شود هر چند که در کنار آن طرح‌های عمرانی بسیاری نیز در دست احداث است.

با کشورهائی مانند مالزی، سنگاپور، چین، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان جهت سرمایه‌گذاری مذاکرات و مکاتبه داشته‌ایم که با کشور چین تفاهم‌نامه‌هائی نیز امضاء شده است.

▪ علت انتخاب منطقه آزاد ارس به‌عنوان منطقه آزاد چه بود؟

ـ شکل‌گیری مناطق آزاد در گذشته در تمام دنیا این‌گونه بود که کشورها سعی می‌کردند در مکان‌هائی که محل منابع مالی و کالا است قوانین را به‌گونه‌ای طراحی کنند که به نفع سرمایه‌گذار باشد، یعنی به‌گونه‌ای سرمایه‌گذار را جذب کنند تا عمران و آبادانی و توسعه شکل بگیرد.

در حال حاضر کشورهای مبنا و هدف در مناطق آزاد، بستر را به‌گونه‌ای فراهم کرده‌اند که صاحبان تکنولوژی به جهت منافع و مزیت‌های اقتصادی خود در این مناطق سرمایه‌گذاری کنند که البته نتیجه حاصل از آن ایجاد اشتغال، سرمایه‌گذاری در منطقه و انتقال تکنولوژی‌های نو خواهد بود.

براساس قوانین مناطق آزاد ۱۰ درصد کارکنان یک شرکت می‌توانند خارجی و ۹۰ درصد بقیه بومی باشند که این امر سبب می‌شود این افراد بومی تکنولوژی‌های جدید را بیاموزند.

معمولاً این نوع تکنولوژی‌ها در مراکزی که سابقه فعالیت اقتصادی وجود دارد ایجاد می‌شوند. در زمان جنگ تحمیلی که منطقه خلیج‌فارس ناامن بود، ۹۰ درصد واردات از منطقه جلفا انجام می‌گرفت. سابقه این منطقه نشان‌دهنده آن است که این منطقه می‌توان محل تمرکز پول و اشتغال باشد.

▪ با توجه به اینکه مدت زمان کوتاهی از ایجاد منطقه آزاد ارس می‌گذرد آیا تصور می‌کنید می‌توانید به اهداف تعیین شده برای این منطقه دست پیدا کنید؟ چه مشکلی در رابطه با رسیدن مناطق آزاد به اهداف موردنظر وجود دارد؟

ـ هدف دولت باید ایجاد بازار کار و تسهیل در امر سرمایه‌گذاری باشد. دولت بالاترین مقام در ایجاد بستر اشتغال و فعالیت است. هنگامی‌که دولت به فعالیت‌های دیگر می‌پردازد وظیفه اصلی فراموش می‌شود. مدیرانی می‌توانند به امر سرمایه‌گذاری بپردازند که با مقوله سرمایه‌گذاری آشنا باشند. از دولت انتظار می‌رود تا هماهنگی لازم را بین وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرائی فراهم کند و قدم اول این است بودجه‌ای را که برای مناطق آزاد نوشته و به تصویب رسیده است را اجرائی کند.

در حال حاضر به‌دلیل اشتباهاتی که در مناطق آزاد در گذشته وجود داشته است، مجوز اجراء قانون مناطق آزاد از سوی برخی سازمان‌های نظارتی صادر نمی‌شود. بنابراین مشکل اصلی عدم اجراء قانون است. در مرحله بعد باید ویژگی‌هائی را در مناطق آزاد نسبت به سرزمین اصلی قائل شویم که متأسفانه وجود ندارد، زیرا این ذهنیت وجود دارد که اگر این مزیت را قائل شویم مجدداً واردات افزایش پیدا می‌کند، در صورتی‌که این‌گونه نیست. اگر قانون ”ارزش افزوده“ اجراء شود و بتوانیم در مناطق آزاد جوایز تشویقی صادراتی بگذاریم بسیاری از مشکلات مالی حل خواهد شد. برای مثال کشور چین در منطقه پردازش صادرات خود کالائی را که از داخل کشور به سمت منطقه آزاد حمل می‌شود از مالیات معاف می‌کند، یعنی سمت و سو را به‌گونه‌ای به نفع منطقه آزاد هموار می‌کند تا همه کالای با کیفیت تولید کنند و منطقه آزاد نیز آن محصول را به خارج صادر کند.

باید این مسیر را در قوانین اصلاح کنیم. بخشی از قوانین مناطق آزاد که می‌تواند این مسیر را هموار کند اجراء نمی‌شود و برخی از قوانین نیز به‌دلیل برخی از ذهنیت‌ها حتی مطرح نشده‌اند.

قانون مناطق آزاد با نگاه به مسائل ۱۴ سال پیش نوشته شده است. در حالی‌که این طی این مدت دنیا در حوزه مناطق آزاد متحول شده است. در جهان بیش از ۸۵۰ منطقه آزاد وجود دارد. کشوری مانند چین بیشتر موفقیت‌های خود را مدیون مناطق آزاد خود است.

▪ آیا شما با مناطق آزاد کشورهای حاشیه دریای خزر ارتباط دارید؟ وضعیت آنها در مقایسه با ما چگونه است؟

ـ نرخ رشد اقتصادی کشور ارمنستان، آذربایجان و ترکیه ۱۰ درصد است. آذربایجان به شدت در حال سرمایه‌گذاری در کارهای عمرانی است. ارمنستان هم در حوزه گردشگری و زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری‌هائی را آغاز کرده است. اگر در این مسابقه‌ای که ناخواسته وارد آن شده‌ایم سریع عمل نکنیم قطعاً برگ برنده نصیب آنها خواهد شد. اگر شرایط را فراهم نکنیم سرمایه جای خود را در کشورهای دیگر پیدا می‌کند. باید فرصت‌ها را برای سرمایه‌گذاری ایجاد کنیم. ایران یک کشور بزرگ، دارای امکانات، منابع، معادن و نیروی انسانی قوی است. البته ضروری است که تا حدودی بر روی فرهنگ نیز کار شود تا روحیه کار و تلاش و صادرات را در کشور نهادینه کنیم و حداقل سهم خود را در این میان کسب کنیم.

▪ برای اینکه سرمایه‌گذاران به‌خصوص کشورهای همسایه بتوانند با امنیت خاطر در این منطقه سرمایه‌گذاری کنند چه راهکاری باید در نظر گرفته شود؟

ـ باید دو کار اساسی در این زمینه صورت گیرد؛ اول اینکه لازم است فعالیت‌های عمرانی تا حدودی شکل بگیرد. با شروع فعالیت‌های عمرانی، نمادهای توسعه نمایان می‌شود.

در مرحله بعد باید رابطه ایران با کشورهای هم‌جوار مدیریت شود. متأسفانه بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی این رابطه مدیریت نشد. ایران هیچ‌گونه استراتژی در برابر کشورهای همسایه نداشته است. امیدواریم وزارت امورخارجه به این امر توسعه منطقه آزاد ارس و توسعه کشور استفاده کنیم. البته آنها نیز باید منافعی در کشور ما ببینند و منافع مشترکی تعریف شود تا به موفقیت‌هائی برسیم.

▪ چشم‌انداز آینده مناطق آزاد را چگونه می‌بینید؟

ـ اگر قانون مناطق آزاد اجرا شود و رابطه مناطق آزاد با دستگاه‌های اجرائی، وزارتخانه‌ها و مدیران محلی تعریف شود و مدیریت به‌صورت واحد مطابق آنچه در قوانین مناطق آزاد مطرح شده اجراء شود، همچنین یک استراتژی برای توسعه مناطق آزاد کشور تدوین شود تا نقش هر یک از مناطق آزاد در اقتصاد ملی مشخص شود در این صورت یک نوع هم‌افزائی در تعامل این مناطق با یکدیگر و با اقتصاد کل کشور صورت خواهد گرفت. عده‌ای تصور می‌کنند که مناطق آزاد از هر لحاظ آزاد است، در صورتی‌که مناطق آزاد عموماً از قوانین دست و پاگیر و بروکراسی دولتی آزادند یعنی کارهائی که سرمایه‌گذاری و روند توسعه را تسهیل می‌کند. اگر این دید وجود داشته باشد و مناطق آزاد نقش خود را در اقتصاد ملی ایفا کنند این مناطق می‌توانند حلقه اتصال اقتصاد کشور به اقتصاد جهانی باشند.