زن در مفاهیم بدیع قرآنی

پیام رسا و جان پرور مقام عظمای ولایت به كنگره عظیم حج در سال گذشته طنین خوش آهنگ و دلنوازی بود كه « مسكّن الفؤاد» همه مؤمنین دردآشنا گردید

پیام رسا و جان پرور مقام عظمای ولایت به كنگره عظیم حج در سال گذشته طنین خوش آهنگ و دلنوازی بود كه « مسكّن الفؤاد» همه مؤمنین دردآشنا گردید. تأكید ایشان بر « ضرورت ابتكار جهت آفرینش مفاهیم نو در منبع لایزال قرآن مجید» ما را بر آن داشت كه به جست‏وجو و غواصی در دریای معارف كلام وحی بپردازیم و از آن رو كه رسالتمان ارتقای كیفی مباحث مرتبط با زنان است، اختصاصا به این موضوع پرداختیم. و در این جهت از برخی اشارات متعدد تفسیر راهنمای آیت اللَّه هاشمی رفسنجانی[i][۱] و همچنین محضر گرانمایه جناب آقای دكتر منصوری لاریجانی بهره‏جستیم. حاصل خوشه‏چینی‏مان از خرمن جاوید قرآن ارزانی قرآن باوران و قرآن یاوران باد.

●تفاوت اصل آفرینش مفاهیم نو از قرآن كریم با بدعت قرائت‏های نوین از قرآن چیست؟ و جایگاه قاعده محكم و متشابه در این مقوله چیست؟

▪ استاد منصوری لاریجانی:

قرآن كریم هر لحظه منظری نو و جلوه‏ای نوین در چشم‏انداز عاشقانش قرار می‏دهد. اصلا قرآن سخن انسان‏ها نیست كه محصور زمان و مكان شود، بلكه كلام خداست و یكی از نشانه‏های اعجاز قرآن تازگی و طراوت همیشگی آن است، نه تنها تازه و باطراوت است بلكه همواره لطائف و مفاهیم نو به بشر عرضه می‏كند. فلذا انسان با هر تحلیل عقلانی به قرآن بپردازد با دریایی از مفاهیم و معانی عمیق مواجه می‏شود. مولای متقیان حضرت علی (ع) در نهج‏البلاغه درباره عظمت اعجاز قرآن می‏فرماید: « ظاهرُهُ أنیق و باطنه عمیق». انیق یعنی ظاهر الفاظ و كلمات و نوع چینش آنها در آیات بسیار زیبا و اعجاب آور است به‏طوری كه از اهل فن و ادیب مؤدب دل می‏برد و در عین حال، باطن او عمیق. یعنی قرآن دو بطون و لایه لایه است. انسان هر لایه و طبقه‏ای از معانی را طی‏می‏كند مجددا با طبقه‏ای دیگر مواجه می‏شود. در احادیث ما هفت بطن و بعضا تا هفتاد بطن برای قرآن ذكر كرده‏اند. به قول مولوی:

حرف قرآن را مبین كه ظاهر است زیر ظاهر باطنی هم قاهر است

زیر آن باطن بود بطن دوم می‏شود در او خردها جمله گم

بنابراین، انسان باید غواص بحر قرآن شود تا در آن دُرّ معانی را صید كند والاّ قرائت‏های مفهومی و عقلانی صرف نه تنها انسان را محرم قرآن نمی‏كند، بلكه مانع و حجاب معانی هم می‏شو قرآن علاوه بر حوزه معانی و مفاهیم، حوزه محكمات هم دارد، یعنی محكمات قللی رفیع و بیّن و روشن هستند و مفاهیم عقل بشری در صراحت آن راهی ندارد. بدین ترتیب، قرائت‏های نوین از قرآن در حوزه مفاهیم هستند كه در آئینه محكمات تعریف می‏شوند.

● گزیده تفسیر راهنما ذیل آیه ۵۷از سوره آل‏عمران:

۵ - قرآن مشتمل بر آیات محكم و متشابه است: « منه آیات محكمات ... و اخر متشهابهات»

۶ - آیات محكم، اصل و اساس قرآن است: « منه آیات محكمات هن ام الكتاب» به اصل و اساس هر چیز« اُمّ» گفته می‏شود. (مفردات راغب).

۷ - آیات محكم قرآن، مرجع فهم و تفسیر آیات متشابه است: « منه آیات محكمات هن ام الكتاب و اخر متشابهات» «ام» در لغت عرب به هر چه مرجع چیز دیگری باشد گفته می‏شود. (روح‏المعانی، ج ۳ ، ص ۷۰ )

۸- برداشت از آیات متشابه، بدون ارجاع آنها به آیات محكم جایز نیست: « فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه»

۹- امكان دستاویز قرار دادن حق در جهت باطل وجود دارد. « فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنهٔ»

۱۰- پیوستگی و انسجام آیات محكم قرآن: « منه آیات محكمات هن ام الكتاب» از تعبیر به « ام» كه مفرد است، می‏توان استفاده كرد كه كلیه آیات محكم قرآن، پیوسته و دارای انسجام است.

۱۱- افراد منحرف (كج‏اندیشان)، دنبال كننده آیات متشابه، برای ایجاد فتنه هستند. « فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنهٔ»

۱۲- قلب‏های منحرف، منشأ فساد و فتنه هستند. « فأمّا الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنهٔ»

۱۳- سوء استفاده منحرفان از قرآن، در جهت ایجاد فتنه: « فاما الذین فی قلوبهم زیغ ما تشابه منه ابتغاء الفتنهٔ»

۱۵- عدم جواز فتنه جویی و تأویل نادرست از قرآن « فاما الذین فی قلوبهم زیغ ... ابتغاء الفتنهٔ و ابتغاء تأویله»

۱۶-منحرفان، به منظور تأویل محكمات، متشابهات را دنبال می‏كنند: « فاما الذین فی قلوبهم زیغ ... ابتغاء الفتنهٔ و ابتغاء تأویله» بنابراین كه ضمیر در « تأویله» ارجاع به « ام الكتاب » شود كه عبارت است از آیات محكم.

۳۰ - كارایی هر یك از آیات محكم و متشابه، در تربیت انسان: « كل من عند ربنا» هر كدام از آیات محكم و متشابه، ناشی از مقام ربوبیت خدا ( من عند ربنا) است. بنابراین هر دو دسته، برای تربیت است.

۳۱ - كج‏اندیشی و گرایش قلب به باطل ،مانع از ژرف‏نگری در علم است. « فاما الذین فی قلوبهم زیغ ... والراسخون فی العلم» از مقابله دو گروه ( كج‏اندیشان و راسخان در علم) استفاده شده است.

۳۲- وجود معارفی در قرآن كه فهم آن تنها در اختیار گروه خاصی است: «و ما یعلم تأویله الا اللَّه والراسخون فی العلم».

۳۳ـ رسوخ در علم، زمینه ایجاد روحیه تسلیم در برابر خدا و آیات اوست: « والراسخون فی العلم یقولون امنا به»، و همچنین لحن آیه، دلالت بر تسلیم ایشان دارد.

۳۴ - جز خردمندان، كسی قدرت درك ویژگی‏های آیات محكم و متشابه را ندارد: « و ما یذكّر الا اولوالباب» ظاهرا مراد از متعلق »ما یذكّر«، مطالب عنوان شده در همین آیه است.

۴۱- لزوم ایمان توأم با عمل به آیات محكم و ایمان به آیات متشابه بدون مبنا قرار دادن آن برای عمل: « منه آیات محكمات و اخر متشابهات» امام صادق (ع) : « ان القرآن فیه محكم و متشابه فاما المحكم فنؤمن به و نعمل به و ندین و اما متشابه فنؤمن به ولا نعمل به« و هو قول اللَّه تبارك و تعالی: «فاما الذین فی قلوبهم....».

●اشتراكات زن و زمین (كشتزار) در قرآن و وجه تسمیه ازدواج به « میثاق غلیظ» چیست؟

▪استاد منصوری لاریجانی:

در مورد اشتراك زمین با زن در واژه « حرث» باید گفت كلمه حرث مصدر است و به معنای زراعت می‏باشد. نه به معنای زمین. زمین از آن جهت كه حاصلخیز و زنده برای پرورش دانه‏ها و بذرهاست، او را حرث گویند. زن پرورشگاه بذر انسان‏هاست. چنانكه در آیه ۲۲۳سوره بقره میخوانیم: « نساءكم حرث لكم فأتوا حرثكم انّی شئتم». بدین ترتیب مزرعه آدمیت است نه تنها آدم، یعنی نه تنها تكوین جسم بلكه تعالی روح فرزند هم از زمان صورت‏بندی در رحم مادر آغاز می‏شود. پس بهتر است حرث را محل تجلی و دمیدن روح از ناحیه خدا در انسان بدانیم و اگر زن نشد قطعا نسل آدمی منقطع می‏شود. همان طور كه اگر كشتزار نباشد بذری در خاك نشو و نما نمی‏كند. اگر زنان از مجموعه جامعه حذف شوند، هیچ انسانی در كره خاكی بر جای نخواهد ماند. پس « حرث» به مفهوم جدید عبارت است از هویت و جوهر حیات بشریت میثاق غلیظ همان عهد و پیمانی است كه در هنگام عقد ازدواج از شوهر می‏گیرند و این در آیه ۲۱سوره نساء آمده است: « و اخذن منكم میثاقا غلیظا». البته انحصار صریح این حق به زن حكایت از اهمیت مقام زن در اسلام دارد، زیرا اسلام می‏خواهد زن به عنوان زیباترین گوهر خلقت مورد بی‏توجهی مرد قرار نگیرد. از این جهت، با گرفتن پیمان سخت از مرد او را ملتزم به رعایت حقوق زن می‏كند. امام باقر (ع) میثاق غلیظ را پیمان خوش‏رفتاری و مهربانی مرد نسبت به زن می‏داند.

● گزیده‏ای از تفسیر راهنما ذیل آیه ۲۲۳از سوره بقره:

۱- زن، كشتزار بذر انسان است: « نساؤكم حرث لكم»

۲ - عقیم نبودن، از ویژگی‏های زن شایسته و كامل است: « نساءكم حرث لكم». از خصوصیات مهم زن، قابلیت بارور شدن او برای بقای نسل است. بنابراین، چنانچه زن نازا باشد، فاقد این ویژگی مهم است و طبعا چنین زنی از جهت طبیعی كامل نخواهد بود.

۳- توالد و تناسل، از فلسفه‏های مهم آمیزش جنسی است: « نساؤكم حرث لكم فأتوا حرثكم انی شئتم و قدموا لانفسكم». اولا از بین تمامی اهداف آمیزش، تنها به توالد و تناسل (حرث) اشاره می‏كند و ثانیا مراد از جمله « و قدموا لانفسكم»، بنابر نظر برخی از مفسران، فرزند است

۴- جواز آمیزش با همسران، به هر صورت و كیفیتی: « نساؤكم حرث لكم فأتوا حرثكم انی شئتم» بنابراین كه « انی« به معنای « كیف» باشد.

۸- لزوم دقت در انتخاب همسر و مراعات آداب آمیزش، برای بوجود آمدن فرزندان صالح: «نساءكم حرث لكم .... و قدموا لانفسكم». دقت كشاورز در انتخاب زمین مورد كشت و نیز سعی تمام در بوجود آوردن شرایطی برای به ثمر نشاندن محصولی عالی، از وجوه مشابهت بین همسر و كشتزار است كه می‏تواند مورد نظر آیه باشد.

۹- لزوم بهره‏گیری از روابط زناشویی و خانوادگی، در جهت ذخیره و تقدیم اعمال خیر برای آخرت: «فأتوا حرثكم انی شئتم و قدّموا لانفسكم» از اینكه در پی سخن از »حرث« بودن زنان، توصیه به پیش فرستادن اعمال خیر شده است استنباط می‏شود كه زندگی از نظر قرآن باید در مس رسیدن به بهره‏های اخروی و انجام اعمال نیك قرار گیرد.

۱۳- هشدار الهی به مردان، نسبت به رعایت احكام الهی در محیط خانواده: « نساؤكم حرث لكم... و اتقواللَّه واعلموا انكم ملاقوه » امر به تقوا و توجه دادن انسان‏ها به ملاقات خدا (روز پاداش و كیفر) پس از بیان احكامی درباره زندگی، می‏تواند هشداری باشد به آنان كه احكام الهی را مراعات نمی‏كنند. [ii][۲]

گزیده‏ای از تفسیر راهنما ذیل آیه ۲۱از سوره نساء:

۸- لزوم پایبندی به تعهدات و پیمان‏ها: « و كیف تأخذونه.... و اخذن منكم میثاقا غلیظا».

۹- بازپس‏گیری مهریه زنان، شكستن پیمان محكمی است كه همسران با شوهران خویش بسته‏اند: «وكیف تأخذونه و قدافضی بعضكم الی بعض و اخذن منكم میثاقا غلیظا».

۱۰- برانگیختن وجدان انسانی از روش‏های قرآن برای ایجاد تعهد نسبت به رعایت پیمان‏های زناشویی است: « و كیف تأخذونه .... و اخذن منكم میثاقا غلیظا»

۱۱- مهریه، حقی برای زن در قبال آمیزش و پیمان زناشویی است: « و كیف تأخذونه و قدافضی» جمله « وقدافضی» كه كنایه از آمیزش است، و جمله « اخذن منكم» كه دلالت بر عقد زناشویی می‏كند، بیانگر این است كه زن در قبال آن دو، مالك مهریه است.

۱۲-عقد نكاح پیمان استواری است كه زن از مرد گرفته است: « واخذن منكم میثاقا غلیظا». امام محمدباقر (ع) درباره میثاق در آیه فوق فرمود: « المیثاق، الكلمهٔ التی عقد بها النكاح...»

پی نوشت ها:

[i][۱] همان گونه كه قرآن‏آشنایان آگاه‏د تفسیر راهنما اثر استاد گرامی آیت اللَّه هاشمی رفسنجانی به صورت متن نگارشی مسلسل نیست، بلكه به صورت نكات استخراجی از آیات، در ذیل هر آیه شماره بندی شده است و ما در این اقتراح صرفا نكات مرتبط با پاسخ هر سؤال را برگزیده‏ایم.

[ii][۲] قرآن صراحتاَ به مردان هشدار می دهد كه نسبت به رعایت احكام الهی در محیط خانواده ، تقوا را رعایت كنند.

---