فرهنگ صنعتی بستری برای رقابت در صنعت

مشكلات صنعت وصنعتی شدن برای جهان در حال توسعه میتواند دردوقالب مرئی ونامرئی تقسیم ومورد توجّه باشد

●چكیده

مشكلات صنعت وصنعتی شدن برای جهان در حال توسعه میتواند دردوقالب مرئی ونامرئی تقسیم ومورد توجّه باشد. براستی چرا علیرغم برنامه ریزیهای خردوكلان، رسیدن به اهداف صنعتی اغلب به شكست وناكامی انجامیده ودراكثر موارد قبل ازرسیدن به محصولات رقابتی مراكز تولیدی مسیر اضمحلال را پیموده ودرنهایت از گردونهٔ فعالیّتهای اقتصادی خارج وبه بوتهٔ فراموشی سپرده میشوند؟ درحالیكه درمقایسه باممالك پیشرفته، اغلب در این مراكز امكانات سختافزاری بمراتب بیشتر بوده وسرمایه گذاریهای قابل توجّهی نیز بكار گرفته شده است. بایستی توجّه داشت كه عوامل تأثیر گذار درهر دو جنبهٔ مرئی ونامرئی متعدّد بوده وبدون نگرش سیستمی مسلماً مطرح شدن در ردهٔ پیشتازان بسادگی امكانپذیر نخواهد بود. موفقیّتهای چشمگیر برخی از ممالك نظیركره بخصوص در صنعت خودروسازی نشان میدهد كه میتوان با برنامه ریزیهای كوتاه، میان مدّت واستراتژیك نه تنها بجرگهٔ صاحبان علم وتكنولوژی پیوست بلكه بازارهای آنها را نیز میتوان تحت تأثیر قرارداد. تجربه نشان میدهد كه علیرغم برخورداری صنعت ایران از امكانات تولیدی پیشرفته، نیروی انسانی ومنابع انرژی ارزان، نه تنها در رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده از موفقیّت كافی برخوردار نبوده بلكه دركیفیّت محصولات تكنولوژیهای از رده خارج شده نیز با مشكل پذیرش مشتریان داخلی نیز مواجه بوده است. آنچه مسلّم است سهم جنبهٔ نامرئی موضوع كه فرهنگ صنعتی نیز از این جمله میباشد بمراتب از سهم مرئی آن بیشتر تعیین كننده بوده وباكمال تأسف از كانون توجّه نیز بدور مانده است .

دراین مقاله باتجزیه وتحلیل مشكلات موجود دراین زمینه به موضوع فرهنگ صنعتی توجّه خاصّ مبذول گردیده ودرجهت رسیدن به اهداف مورد نظر پیشنهادات سازندهای نیز ارائه گردیده است .

۱- فرهنگ وفرهنگ صنعتی

باتوجّه به گسترده بودن مفاهیم فرهنگی لازم است قبل از پرداختن به فرهنگ صنعتی به مطالبی دررابطه با فرهنگ عمومی وتعاریفی از آن اشاره گردد. درمردمشناسی در اصطلاح فرهنگ وتمدّن تقریباً به یك معنی و مفهوم بكار برده میشود. ادوارد تایلور مردم شناس انگلیسی نخستین بار درسال ۱۸۶۵ میلادی، اصطلاح فرهنگ را در كتابش به نام پژوهشهایی درتاریخ ابتدایی نوع بشر وتوسعهٔ تمدّن بكاربرد ودرسال ۱۸۷۱ میلادی آن را از دیدگاه اجتماعی ومردمشناسی در كتاب مشهور خود «فرهنگ ابتدایی» چنین تعریف و توصیف میكند: فرهنگ یاتمدّن، مجموعهٔ پیچیدهای از معرفت، عقاید، هنر، اخلاقیات،قوانین، اداب وهمهٔ قابلیتها وعادات دیگری است كه انسان چون عضوی از جامعه آنها را میآموزد. تعریف تایلور از فرهنگ درحدود ۱۳۰ سال پیش، تعریفی تازه وابداعی بود. تاچند دهه پیش، بیشتر دانشمندان ومحققّان اجتماعی، این تعریف را پذیرفته بودند، به فرهنگ ومفهوم آن بادید تایلور مینگریستند. درنیم قرن اخیر، بیش از ۳۰۰ گونه تعریف مختلف از فرهنگ شده است. اختلاف درتعریف فرهنگ و تفسیرهای گوناگون ازآن، دانشمندان وپژوهشگران اجتماعی را برآن داشته كه هرگاه بخواهند در باره یك جامعه یا قوم وفرهنگ آن كتابی بنویسند قبلاً تلقی وبرداشت خود را ازمفهوم فرهنگ در دیباچه وآغاز كتاب بیاورند. درتعریف كلی فرهنگ آمده است كه، بطور كلی فرهنگ همهٔ فعالیتهاوصورتهای رفتارغیرغریزی انسان است كه از راه آموزشكسب ودر همنوائی با هنجارهای پذیرفته درجامعه برای حفظ بقاء ادامهٔ نسل ونظم اموراجتماعی انگاربندی شده است. بعبارتی دیگر، فرهنگ همهٔ نهادها، فنون، هنرها، رسوم و سنّتها، ادبیّات واعتقادات یك قوم را كه درجریان آموزشی گوناگون ازنسلی به نسل دیگر انتقال مییابد دربرمیگیرد. با این تعریف، میتوان فرهنگ را میراث اجتماعی باپیوندها وهمبستگیهای قومی دریك جامعه دانست (۱). همچنانكه ملاحظه میگردد ما در یكطرف یك تعریف واصطلاح خاصّ یا آكادمیكوعلمی داریم، ازطرف دیگر آن معنای عامّی كه ما میتوانیم به چیزهای مختلف اطلاِ كنیم. درممالك جهان سوّمی معمولاً فرهنگ صنعتی جایگاهی خاصّ پس از فرهنگ سنّتی پیدا میكند.

لذادریك چنین ممالكی طبقه بندی فرهنگ در دو طبقه سنّتی وصنعتی مطرح میشود كه در سطحگسترده از یكدیگر تأثیر میپذیرند عقیده براین است كه با پیشرفتهای تكنولوژی فرهنگ تغییر میكند، دستاوردها و فعالیتهای انسان عوض میشود ولی اصول اعتقادی همچنان اصالت خود را حفظ كرده و برجای خودباقی میماند. پدیدهٔ فرهنگی با وجود سه خصوصیّت قابل شناخت میگردد یعنی اینكه عمومیّت داشته باشد، دوام داشته باشد و درنهایت اینكه اجباری نباشد. ایجاد تغییر در فرهنگ عمومی وجایگاه آن در ارتقاء فرهنگی جامعه از اهمیّت ویژهای برخوردار میباشد. بنابه تعریفی دیگر میتوان گفت: فرهنگ مجموعهٔ بینش، نگرش ومنش و گفتار وكردار هرملّت است كه بازتابی ازفرهنگ مقبول یا فرهنگ حاكم برآن جامعه را ارائه میدهد ولذا هرگونه تغییر فرهنگی مستلزم تغییرات درباورها و بینشهااست كه در پی آن باتلاشی پیگیر، میتواند تغییر درگفتار وكردار ودرنهایت منش فردی واجتماعی را بدنبال داشته باشد. باپذیرش تغییر درفرهنگ، برخی در رابطه با آسیبهای فرهنگی اعتقاد دارند كه فرهنگ صنعتی نیز میتواند یك نوع تهاجم فرهنگی بحساب بیاید زیرا كه با ورود آن بجامعه، برخی از ارزشهاتحت تأثیر قرار گرفته ودرمواردی بكلّی به بوتهٔ فراموشی سپرده میشوند. قدرمسلم این است كه باورود هر فرهنگی از یك جامعهای بجامعهٔ دیگر بایستی بدرستی محاسن ومعایب آن ارزیابی وبا برنامه ریزیهای دقیق علمی وتخصّصی ضمن تقلیل اثرات منفی زمینه راهرچه وسیعتر برای پذیرش جنبههای مثبت آن مهیّا نمود. بامروری به وضعیت برخی از كشورهای توسعهٔ یافتهٔ صنعتی، میتوان به آسانی دریافت كه دراین كشورها ضمن پالایش فرهنگهای وارداتی، از فرهنگهای سنّتی نیز در جهت رسیدن به اهداف توسعه به بهترین وجه ممكن استفاده گردیده است. موفّقیّت ژاپونیهادرتشكیل حلقههای كنترل كیفیّت، عرِ ملّی، وطن پرستی وتلاش برای موفقیت سازمان نه تنها درمقابل تكنولوژیهای وارداتی مقاومت درمقابل تغییر را بوجود نیاورده بلكه صنعت سنّتی را به صنعتی قابل رقابت ومطرح درعرصهٔ جهانی تبدیل كرده است. مشكلات اكثر ممالك درحال توسعه زمانی فوِ العاده چشمگیر وقابل توجّه میباشد كه درآوردن صنایع خارجی از ارزشهای سازنده وفرهنگی آن غافل مانده ویا اینكه صنعت وفرهنگ صنعتی را دو مقوله جدا از هم تصوّر مینمایند. صنعت با فرهنگ خاصّ خود بدنیا آمده، رشد كرده وسپس به مرحلهٔ افول میرسد. درعصر انفجار اطّلاعات وگسترده بودن شبكههای ارتباطی دیگر مرزهای بستهای برای فرهنگهای خارجی وازجمله فرهنگ صنعتی وجود ندارد. با زایش تكنولوژیهای جدید فرهنگ آنها نیز شیوع پیدا میكنند ومسئله مهّم این است كه در صورت استفاده از آن تكنولوژیها و بومی كردن آن بایستی نه تنهافرهنگ سنتی درتقابل با آن قرار نگیرد بلكه پشتوانهای برای حمایت از ارزشهای سازنده آن باشد.

۲- موانع توسعه ونگرش سیستمی :

بررسیهای علمی وتخصّصی نشان میدهد كه امرتوسعه وبویژه رسیدن به توسعهٔ پایدار متأثر ازعوامل متعدّد میباشد كه تنها درصورت وجود نگرش سیستمی میتوان با برنامه ریزیهای دقیق به اهداف از پیش تعیین شده دسترسی پیدا كرد. قبلاً راجع به فرهنگ عامّه وتعاریفی ازآن و به مواردی در رابطه با فرهنگ صنعتی اشاره گردید. برای روشنتر شدن اثر فرهنگ عامّه درفرهنگ صنعتی وتوسعه، لازم بتوضیح میباشد كه پدیدهٔ فرهنگ چون هرپدیدهٔ دیگر در جهان هستی یك كلیّت نظام یافته یا «سیستم» است. این كلیّت یا مجموعهٔ نظام یافته چیزی بالاتر از اجزاء پراكندهای كه در یك جا جمع شدهاند معنی دارد. در دیدگاه سیستمها، بیش از آنكه جمع اجزاء یاعملكرد تك تك عناصر مهم ومؤثر باشند، فرایند وتأثیری كه از كیفیّت پیوند ورابطه متقابل این اجزاء باهم ویا كلّ سیستم حاصل میشود اهمیّت دارد. بهمین دلیل است كه یك نمونه ونهادفرهنگی در شرایط و وضعیتهای مختلف ازارزش، مفهوم واعتبار متفاوتی برخوردار میگردد. بنابراین بانگاه به فرهنگ بعنوان یك سیستم، ارتباط و پیوند اركان وعناصر تشكیل دهنده باكلّ مجموعه یامنظومه اهمّیّت دارد نمیتوان هریك از اجزاء را از وضعیت ومحیط كلّ ارزیابی وبررسی نمود. قابل توجّه اینكه مجموعهٔ نظام یافته فرهنگ خود یك زیر مجموعه یا زیر منظومه از یك كلیّت بزرگتر یعنی نظام فرهنگی و اجتماعی جامعه انسانی است ونوع و كیفیّت پیوندش باسایر مجموعهها ومنظومههای تشكیل دهندهٔ نظام بزرگتر مانند گذشتهٔ تاریخی، مذهب، اقتصاد، ومحیط طبیعی، شخصیّت وخصوصیّت آن را بشكل ویژهای كه هست میسازد. بایستی یادآوری گردد

كه همهٔ متعلقات ومشتقات فرهنگ را نیز باید بهمین صورت یعنی بعنوان زیر مجموعههای دیگر دانست كه ضمن ارتباط و پیوند متقابل باهم از اجزاء متشكل وساخت وسازهای درونی نظام یافته تشكیل یافتهاند. عدم برخورداری از نگرش سیستمها در رابطه با مقولات فرهنگی همیشه مسئله ساز بوده وچه بساء موجب تنشها وآسیبها وناكامیها دردرون یك جامعه و حتی درمواردی درمقیاس گستردهتر به كینه ورزی و عداوت بین ملل مختلف مبدّل شده وباتشدید اختلافات در نهایت به مخاصمه و ستیز انجامیده است. با اندكی تأمل نمونه هایی را میشود در نظر آورد كه یك مفهوم وسمبل فرهنگی قدرتمند وباارزش وقتی بصورت مجرّد درمحیط فرهنگی بیگانهای مطرح شده از ارزش واعتبار وتأثیرش بمراتب كاسته شده وحالت ناهنجاربخود گرفته است. دررابطه با اهمیّت وقدرت معیارها درمجموعهٔ فرهنگ عمومی آمده است كه، درهرجامعهای مردم برای رفع وتأمین نیازهای امورزندگی خود راههایی را برمیگزینند. این گزینش بشدّت تحت تأثیر فرهنگ عمومی جامعه است. بعبارت دیگر جوّ ومحیط فرهنگی جامعه است كه بمامی آموزد چگونه درمواجهه با شرایط مختلف رفتار خود را تنظیم نمائیم وچگونه مسائل اجتماعی واقتصادی خود را حلّ ونیازهای مادّی ومعنوی را برطرف كنیم .

با آنچه كه درفوِ به آن اشاره گردید میتوان چنین تصوّر كرد كه فرهنگ صنعتی خواسته ویاناخواسته در جوابگوئی بهنیازهای جامعه بصورت فرهنگ وارداتی با صنایع كه آنهم درحقیقت زائیدهٔ مدرنیزم بوده به فرهنگهای عامّه وسنّتی وارد و ماهیت خود را بصورت خرده فرهنگ بظهور رسانده وضمن تأثیر پذیری، تأثیرات قابل توجّهی را نیز در فرهنگ عمومی جامعه بوجود آورده است. بایستی به این سؤال منطقی جواب قانع كنندهای نیز وجود داشته باشد كه اگر توسعه و پیمودن فراز ونشیبهای آن درممالك پیشرفته، با صنعت و صنعتی شدن امكانپذیر گردیده ودرآن فرهنگ صنعتی نیز از نقش تعیین كننده برخورداربوده، براستی چرا دراغلب ممالك درحال توسعه هنوز هم مسائل فرهنگی صنعت ازجایگاه ویژهٔ خودبرخوردار نشده ویاكلاً بفراموشی سپرده شده است.

دكتر عظیم ساحتی مهر

۱- حسینی كازرونی سیداحمد، ارتباط فرهنگ عامّه با فرهنگ عمومی، فصلنامهٔ فرهنگ عمومی شماره پنجم،انتشارات وزارت فرهنگ وارشاداسلامی،تهران ۱۳۷۳

۲- حسین نژاد محمّد علی، فرهنگ عمومی واصلاح آن، فصلنامهٔ فرهنگ عمومی شماره پنجم،انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، تهران ۱۳۷۳

۳- دراكر پیتر، چالشهای مدیریت درسدهٔ ۲۱، ترجمه دكترعبدالرضا رضایی نژاد، نشرفرا، تهران ۱۳۷۸

۴- هَمِر مایكل - شامپی جیمز- مهندسی دوبارهٔ شركتها، ترجمه دكترعبدالرضا رضایی نژاد، نشر مؤسسهٔ خدمات فرهنگی رسا، تهران ۱۳۷۹

۵- ساحتی مهر، عظیم، معرفی سیكل ifar وتأثیر آن درعملكرد مراكزی r&d ، مجموعهٔ مقالات سومین همایش بین المللی مراكز تحقیق وتوسعه صنایع ومعادن، ناشر جامعه مراكز تحقیق وتوسعه صنایع و معادن، تهران ۱۳۸۰

۶- ساحتی مهر، عظیم، سیكل s.t.r ونقش آن درارتقاء علمی و روزآمد كردن اطلاعات متخصصین درصنعت مقاله ارائه شده دردومین كنگره سراسری توسعه ارتباطصنایع بامراكز آموزشی مهرماه ۱۳۷۲۲

۷- ساحتی مهر، عظیم «بررسی فعالیتهای كاركردی متقابل دولت دانشگاه وصنعت درسیكل فكر، طرح، اجراء i.d.e.a » مقاله ارائه شده درسمینار همكاریهای دولت، دانشگاه، صنعت، تهران دانشگاه امیركبیر ۲۲-۲۴ آذرماه ۱۳۷۴

۸- ساحتی مهر، عظیم «نظریه زمان فاكتور گمشده، درمكان وحركت مقاله ارائه شده در سمینار علم لجستیك وكاربرد آن درسازمان، تهران - دانشگاه امام حسین ۱۲ و ۱۳ دیماه ۱۳۷۴ ۱۳

۹- ساحتی مهر، عظیم «نظریه مدیریت مثلثی برای جابجائی t.m.t » مقالهٔ ارائهٔ شده درسمینار مدیریت ورهبری درسازمان، تهران ۱۳۷۵

۱۰- ساحتی مهر، عظیم «نظریه زمان فاكتورگمشده در مكان وحركت» مقاله ارائه شده درسمینارعلم لجستیك وكاربردآن درسارمان، تهران دانشگاه امام حسین ۱۲ و ۱۳ دیماه ۱۳۷۴

۱۱- ساحتی مهر، عظیم «نظریه بایدها ونبایدها در تحقیق توسعه» مقاله ارائه شده درسمینار تحقیق وتوسعه در واحدهای صنعتی وزارت صنایع مشهد ۶ و ۷ آذر ماه ۱۳۷۵

۱۲- ساحتی مهر، عظیم «نظریه توان در محدودیت ناتوانی» مقاله ارائه شده در نخستین كنگرهٔ تخصصّی استاندارد وبهبود كیفیّت درصنعت خودرو، كرج مؤسسهٔ استاندارد وتحقیقات صنعتی ایران ۱۱و۱۲و۱۳ آذرماه ۱۳۷۵

۱۳- ساحتی مهر، عظیم «تئوری ارتباطات بامثلث مدیریت» مقاله ارائه شده در چهارمین كنگره سراسری همكاریهای دولت، دانشگاه وصنعت برای توسعه ملی، دانشگاه صنعتی امیركبیر، تهران درمورخه ۳۱/۲/۷۷

۱۴- ساحتی مهر، عظیم «نظریه محدودیتها دردست آوردهای آموزش عالی» مقاله ارائه شده در سمینار «نقش مدیریت وبرنامه ریزی آموزشی دررشد وتوسعه كشور» تبریز دانشگاه آزاد اسلامی ۱۷/۱۲/۷۶

---