آثار فردی و اجتماعی قمار

قمار یکی از ناهنجاری های اجتماعی است که آثار آن در امور مادی و معنوی و نیز فردی و اجتماعی به اشکال گوناگون بروز می کند

قمار یکی از ناهنجاری های اجتماعی است که آثار آن در امور مادی و معنوی و نیز فردی و اجتماعی به اشکال گوناگون بروز می کند. تأثیرات سوء قماربازی آن هم به شکل حرفه ای و اعتیادی آن، به آن اندازه است که عقلای جهان آن را به عنوان یک جرم تلقی کرده و مجازات خاصی برای آن تعیین کرده اند تا این گونه به مبارزه با این پدیده شوم اجتماعی و بیماری خطرناک بپردازند. از این رو حتی در جوامع بی دین و سکولار نیز قمار بازی با محدودیت های جدی مواجه است.

آثار روحی و روانی قماربازی تا آن جاست که به عنوان یکی از عوامل افسردگی و بیماری های روانی شناخته شده و در حوزه اجتماعی نیز به عنوان یکی از علل فروپاشی خانواده مطرح شده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا نگاه قرآن را به این پدیده اجتماعی تبیین کند و آثار آن را در حوزه های مختلف و ابعاد گوناگون زندگی بشر تشریح نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

قمار بازی، بازی بر سر هویت

انسانیت انسان در گرو شناخت هستی و ایمانی است که نسبت به شناخت خود پیدا می کند و عواطف و احساسات خویش را با آن گره می زند. از آن جایی که فطرت و طبیعت آدمی به سوی کمال، خیرها، خوبی ها و زیبایی گرایش داشته و از نقص، شرور، بدی ها و زشتی ها می گریزد، به طور طبیعی قمار بازی را گروه دوم قرار می دهد و از آن می گریزد؛ زیرا چنان که آیات سوره شمس و مانند آن تبیین کرده، طبیعت انسانی در حالت اعتدال و عدالت قرار دارد. با این همه اموری در درون آدمی و بیرون وی او را به دو سوی متضاد می کشانند که خداوند در همین آیات از آن ها به الهامات فجوری و تقوایی یاد کرده است.

فطرت سالم و عقل سلیم آدمی وی را از هرگونه گرایش به خروج از اعتدال که از آن به فجور یاد می شود باز می دارد. از این جاست که عقل سلیم در اسلام به عنوان خاستگاه نخست تقوا و پرهیز از پلشتی ها و پلیدی ها مطرح می شود. همین خاستگاه نخست است که زمینه را برای بهره مندی از دسته دوم تقوا از پلشتی های ناشناخته و یا مبهم و مشتبه برای عمل یعنی تقوای وحیانی آماده می کند تا انسان بر اساس این دو دسته از تقواهای عقلانی و وحیانی نسبت به پلشتی های ظاهری و باطنی، مسیر کمالی و بالندگی و رشدی خود را بیابد و بپیماید.

عقل سلیم انسانی همان گونه که هنجارهایی را شناسایی و گرایش به آن را تایید و امضا می کند، گروهی از ناهنجاری ها و زشتی ها را نیز شناسایی کرده و از آن ها به عنوان موانع رشد و بالندگی یاد کرده و پرهیز می دهد. از جمله این زشتی ها می توان به قمار بازی اشاره کرد.

تأثیری که قمار در انحراف قلب و عقل سلیم و فطرت پاک بشر به جا می گذارد امری است که بر کسی پوشیده نیست. با نگاهی به اخبار رسانه های دیداری و شنیداری می توان به سادگی آثار بد این رفتار اجتماعی را دید و آگاه شد. در این جا تنها به صورت گذرا به چند نمونه از این گزارش ها اشاره می شود.

یک قمار باز حرفه ای به خبرنگار نیویورک تایمز گفت: من چنان در این سوراخ گیر کرده بودم که می بایست یا بیرون می آمدم یا خودکشی می کردم. (نشریه انجمن امور همگانی نیویورک، ص۹-۱۴)

یکی از خبرنگاران نشریه انجمن امور همگانی نیویورک می نویسد: یکی از کارمندان شهرداری لوس آنجلس، در مدت یک سال، بیش از ۵۰هزار دلار از صندوق شهرداری بالا کشید تا بدهی های لاتاری و قمار بازی های خود را با آن بپردازد. (همان)

جرج واشنگتن در سال ۱۷۸۳ در مورد قمار یک بررسی تحلیلی انجام داد و به نتایج بسیار دقیقی دست یافت: قمار، مایه ویرانی بسیاری از خانواده های آبرومند و محترم و سبب از دست دادن شرف و حیثیت، و علت خودکشی است... قمارباز برنده همچنین به برد ادامه می دهد تا گرفتار شکست شود. (همان)

- یکی از دانشمندان آمریکایی می گوید: در هر سال، در این کشور، تنها دو هزار نفر در اثر هیجانات قمار می میرند؛ زیرا به عنوان نمونه کسی که قماری به نام پوکر را بازی می کند قلب وی به طور متوسط متجاوز از صد بار در دقیقه می زند. از این رو قماربازی گاهی باعث سکته قلبی و مغزی می شود.

به گفته دانشمندان، شخصی که مشغول بازی قمار است، نه تنها روح وی دستخوش تشنج است، بلکه تمام جهازات بدن او در حالت فوق العاده به سر می برند؛ ضربان قلبش بیشتر می شود، مواد قندی در خون او می ریزد، در ترشحات غدد داخلی اختلال ایجاد می گردد و دچار بی اشتهایی می شود. شخص قمارباز، در پایان قمار و پس از یک جنگ اعصاب و حالت بحرانی، به خواب می رود و غالباً برای تسکین اعصاب و ایجاد آرامش جسم و جانش، متوسل به الکل و سایر موادمخدر می شود.

یکی از دانشمندان می گوید: قمارباز، انسانی مریض است که دائماً به مراقبت روحی و روانی نیاز دارد. تنها باید سعی کرد تا به او فهماند که یک خلأ روانی او را به سوی این عمل ناهنجار سوق می دهد.

از این گزارش ها و همانند آن می توان به دست آورد که قمارباز بر سر هویت و شخصیت و همه چیزش شرط می گذارد و این گونه نیست که تنها مبلغی را از دست می دهد و زمانی را به تفریح پرداخته و خود را سرگرم می کند. این نوع بازی و سرگرمی، بازی با هویت خود است.

نگرش قرآن به قمار

قمار (به کسر قاف) در لغت عربی به معنای چیرگی و غلبه یکی بر دیگری در بازی قمار است. (المصباح المنیر، ص ۵۱۵، ذیل واژه قمر) این واژه همچنین به معنای گرو گذاشتن در بازی با آلات معروف برد و باخت نیز آمده است. (مجمع البحرین، طریحی، ج۲، ۵۴۷)

در اصطلاح فقهی، قمار به مطلق گرو گذاشتن و غیر آن در مقابل عوض تعریف شده است. (کتاب المکاسب، شیخ انصاری، ج۱، ص ۴۷ تا ۴۹)

همین معنا از قماربازی در کاربردهای فارسی آمده است. از این رو عمید درباره مفهوم قمار می نویسد: قمار یعنی هر نوع بازی که در آن شرط کنند شخص برنده از کسی که بازی را باخته، پول یا چیز دیگر بگیرد.

از آن چه که از کتاب های لغوی و فقهی و مانند آن به دست می آید قمار و مقامره به معنای بازی با ابزارهای قمار به منظور برد و باخت است که شامل بازی هایی مانند بازی با نرد، شطرنج، پاسور، ورق و سایر وسایلی می شود که برای قمار کردن ساخته شده است.

در قرآن به قمار با همین عنوان اشاره ای نشده ولی واژگان دیگری به کار رفته که همین مفهوم قمار را می رساند که از آن جمله می توان به واژگانی چون میسر و ازلام اشاره کرد.

از آن جایی که قمار آثار بدی در زندگی فردی و اجتماعی و نیز مادی و معنوی به جا می گذارد، از نظر اسلام و قرآن، قماربازی جزو رفتارهای ناهنجار معرفی شده و خداوند به صراحت در آیه ۹۰ سوره مائده، پرهیز از قماربازی را زمینه ساز نیل به فلاح و رستگاری برمی شمارد. این بدان معنا خواهد بود که قماربازی، از موانع دست یابی انسان به کمالات و حرکت در مسیر آن و هویت یابی واقعی و حقیقی است. بنابراین به عنوان عامل ضدکمالی شناسایی و معرفی شده و به شدت نیز با آن و آثارش در زندگی فردی و جمعی بشر مقابله شده است.

در همین آیه و آیات دیگر چون ۹۱ و ۹۳ سوره مائده، دوری جستن از پلیدی های قمار، نشانگر اطاعت از خداوند برشمرده شد، زیرا آموزه های وحیانی همانند آموزه های عقلانی با توجه به مصالح و مفاسدی است که در متعلقات آن وجود دارد. به این معنا که خداوند اگر به چیزی فرمان داده و یا بازداشته است به این معناست که آن چیز یا دارای مصلحت است و در زندگی انسان به عنوان امری مطلوب و کمالی می باشد و یا آن که امری ضدکمالی و رشدی است و مفسده دار و یا مفسده انگیز بوده و از آن بازداشته است. براین اساس کسی که از پلیدی قمار دوری می جوید، در حقیقت اطاعت خود را از مسیر کمالی که خداوند تعیین کرده بیان می نماید و رشد و کمال و خوشبختی را برای خود به ارمغان می آورد؛ زیرا خوشبختی واقعی در آرامش و آسایشی است که در اطاعت از آموزه های عقلانی و وحیانی به دست می آورد.

به هر حال خداوند، در آیاتی چند از جمله آیه ۲۱۹ سوره بقره، هر نوع قمار بازی را به سبب آن که دارای مفاسد چندی است حرام دانسته است. در این آیه واژه میسر به کار رفته که به هر نوع قماربازی گفته می شود. به این معنا که هر چیزی که در آن برد و باخت به شکلی خاص مطرح می باشد، به عنوان گناه بزرگ معرفی و حرام دانسته شده است. (نگاه کنید: مجمع البیان، ج۱ و ۲، ص ۵۵۷ و نیز ج ۳ و ۴، ص ۳۶۹ و ۳۷۰)

خداوند در آیات دیگر از جمله ۳ و ۹۰ و ۹۱ سوره مائده، قماربازی را به عنوان فسق معرفی می کند و بر لزوم اجتناب و پرهیز از آن فرمان می دهد.

از آن جایی که برخی ها به دنبال متشابهات می روند و با وجود محکمات، به سبب بیماردلی، موارد تردیدی و مشکوک را اصالت می بخشند تا این گونه عذرها و توجیهات را برای مخالفت با احکام صریح و روشن اسلام و قرآن درباره قمار فراهم آورند، خداوند در آیات ۹۰ تا ۹۲ سوره مائده، با بیان احکام قمار و مفاسد و فلسفه و حکمت تحریم به زبانی رسا و ساده و قاطع، می کوشد تا هرگونه تردید احتمالی را رفع کند و بر لزوم اجتناب صریح آن تاکید می کند.

از نظر قرآن، هرگونه تصرف در اموالی که از طریق قمار به دست می آید، جایز نبوده (مائده، آیه ۳) و از مصادیق اکل مال به باطل می باشد (نساء، آیه ۲۹)

به سخن دیگر، همان گونه که اصل قماربازی با هر آلات و ابزاری ممنوع و گناه است (مائده آیه ۳) همچنین تصرف در آن مالی که از طریق گناه قمار به دست آمده نیز ممنوع و حرام است و اگر کسی در آن مال تصرف کند، در حقیقت در مالی چون مال دزدی و غیرتصرف کرده است.

خداوند هم چنین برای این که پای کسی به قماربازی و تصرف در مال حرام قماری باز نشود، اصولا بازی با هرگونه ابزار و آلات قمار حتی بدون عوض را حرام دانسته است. (بقره، آیه ۲۱۹ و مائده، آیه ۹۰)

شیخ انصاری می نویسد: مقصود از قمار به قرینه نرد و شطرنج، خرید و فروش ابزار و آلات قمار است؛ در نتیجه هر نوع بازی با آلات قمار اعم از آن که با عوض باشد یا بی عوض، میسر و قمار محسوب می شود. (مکاسب، ص۴۸)

این که خداوند هرگونه بازی با ابزارهای قمار را حرام دانسته، از آن روست که زمینه برای این گونه رفتارهای ضدهنجاری فراهم نیاید. کسانی که به شکل تفریحی و سرگرمی با ابزارهای قمار بازی می کنند، زمینه برای انجام بازی قماری برای آنان فراهم تر است و لذا در دام قمار گرفتار می آیند. به سخن دیگر، ابعاد تربیتی مساله یکی از حکمت ها و فلسفه تحریم بازی با ابزارهای قمار حتی برای تفریح و سرگرمی بدون وجود عوض می باشد.

خداوند در آیه ۲۱۹ سوره بقره، قمار را گناهی بزرگ بر می شمارد و در آیات ۹۰ تا ۹۲ سوره مائده قماربازان را که به اوامر و نواهی الهی بی توجه هستند تهدید به عذاب می کند.

چرایی تحریم و عذاب

قمار بازی امری مرسوم در میان مسلمانان در آغاز عصر بعثت بود (بقره، آیه ۲۱۹ و مائده، آیات ۳ و ۹۰) و مومنان آن زمان حتی از پول قمار استفاده می کردند؛ ولی این عمل ایشان چون پیش از حکم تحریم بود اشکالی نداشت (مجمع البیان، ج ۳و ۴، ص ۳۷۲)

اما از آن جایی که منافع قمار و شراب و مانند آن نسبت به مفاسد آن بسیار اندک است، خداوند قمار را تحریم کرده و آن را به عنوان گناه کبیره برشمرده است. (بقره، آیه ۲۱۹)

خداوند در آیات ۹۰ تا ۹۳ مائده قمار بازی را از اعمال و کردار شیطان محسوب می کند، زیرا از مقاصد شوم شیطان، ایجاد دشمنی و بغض و کینه در میان انسان های مومن به وسیله قمار است.

در همین آیات از قماربازی و شرابخواری به عنوان عملی ناپاک و پلید یاد شده است؛ زیرا این دو رفتار، عامل بسیاری از بدبختی ها و شقاوت های بشری است. خداوند تبیین می کند که قمار بازی موجب عداوت و دشمنی میان مردم می شود؛ زیرا کسانی که در بازی قمار چیزی را از دست می دهند، نسبت به دیگری که برنده شده کینه به دل می گیرند و حسادت و حقد می ورزند و حسادت و کینه اگر به شکل فعل و عمل درآید موجب اذیت و آزار دیگری می شود هر چند که خود شخص بیش از دیگری آسیب می بیند.

به هر حال ریشه بسیاری از کینه توزی ها و بغض ها در میان برخی از انسانهای اهل قمار و شراب، همین رفتار پلید و زشتی است که انجام می دهند.

قمار بازی و شراب خواری موجب می شود که آدمی حالت تعادل شخصیتی خویش را از دست دهد و انسانی پرده در شده و حرمت ها و حریم ها را بشکند. از این رو خداوند در آیه ۳ سوره مائده قماربازی را از موجبات فسق بشر دانسته که زمینه ساز پرده دری در وی می شود.

هم چنین قمار بازی موجب غفلت و بازماندن از یاد خداست. همچنان که خداوند در آیات ۹۰ و ۹۱ یکی از علل غفلت انسان از خدا را قمار بازی بر می شمارد. کسی که سرگرم قمار بازی شد از خدا و یاد او غافل شده نماز را به جا نمی آورد و یا به هنگام آن را ادا نمی کند و می دانیم که یکی از مهم ترین علل و عوامل بدبختی و شقاوت بشر در زندگی دنیوی، اعراض از یاد خداوند است و همین امر موجب می شود تا زندگی سخت شود و تنگدستی و فقر به سوی او رو آورد. (طه، آیه ۱۲۴)

بدین ترتیب قمار باز هم زندگی دنیوی را بر خود سخت می کند و هم گرفتار بیماری های روحی و روانی می شود و دشمنی دیگران علیه خود را می انگیزاند و کینه دیگران را در دل بر می افروزد و در نهایت از فلاح و رستگاری ابدی محروم می گردد. (مائده، آیه ۹۰) از این شمار آثار و تاثیرات مخرب و زیانبار قمار بازی می توان به سادگی علت و چرایی تحریم آن را دانست و از غلظت و تشدید عذاب های اخروی آن آگاه شد؛ زیرا قمار بازی نه تنها به فرد در حوزه مادی و معنوی زیان و ضرر می رساند بلکه در حوزه اجتماعی، جامعه را با بحران هایی چون واگرایی اجتماعی طبقات مردم از یک دیگر و بروز کینه و عداوت و دشمنی مواجه می سازد، چنان که سرمایه رشد و بالندگی را هدر می دهد و فرصت رشد اجتماعی جمعی جامعه را از آن سلب می کند.

حمید رحیم زاده