قرآن و علم

اسلام آموختن دانش را, فریضه دانسته و بر آن تأكید نموده است البته در نظر قرآن كریم منظور نوع خاصی از علم مانند فلسفه, علوم تجربی, اجتماعی, یا احكام الهی و نیست, بلكه علم به معنای عام, مورد توجه اسلام است

● تأكید قرآن بر علم

ماده علم با شكلهای گوناگون، بیش از ۷۵۰ بار، در قرآن كریم تكرار شده است. این مطلب می‏رساند كه قرآن، به علم و علما اهمیت زیادی می‏دهد (و این گذشته از ۴۵ مورد، ذكر ماده عقل است كه در مورد عقل و توجه به خردمندان آمده است). بلی این علم است كه انسان را از ظلمتها بیرون می‏برد و كاروان بشریت را، به طرف كمال رهنمون می‏شود. با علم است كه انسانها از تعالیم انبیا (ع) و مفاهیم قرآن كریم، آگاهی می‏یابند و این علم است كه هر روز دست آورد تازه‏ای به بشریت، عرضه می‏كند.

از این رو اسلام آموختن دانش را، فریضه دانسته و بر آن تأكید نموده است. البته در نظر قرآن كریم منظور نوع خاصی از علم (مانند فلسفه، علوم تجربی، اجتماعی، یا احكام الهی و...) نیست، بلكه علم به معنای عام، مورد توجه اسلام است (۱)(هر چند در موارد خاصی، استثنا دارد كه بعد به آن اشاره خواهیم كرد) و این از افتخارات اسلام است كه توانست طی چند قرن، تمدن عظیمی براساس معارف بشری و الهی پدید آورد، و كاروان علم را، با سرعت به پیش برد و این جهش علمی، درست در قرون وسطی (۱۶-۶ میلادی) بود كه اروپا، در ظلمت جهل به سر می‏برد.

آیاتی از قرآن كریم را كه به علم، توجه می‏دهد می‏توان به چند دسته تقسیم كرد:

۱) آیاتی كه ارزش مطلق علم را بیان می‏كند و بر شرایفت علم و فضیلت دانشمندان اصرار می‏ورزد (طبق ظاهر آیات).

مثال: قال الله تعالی: (هل یستوی الذی یعلمون و الذین لا یعلمون انما یتذكر اولوالالباب) (۲) «آیا افراد دانا و نادان با هم، مساوی هستند؟ فقط اهل خرد متذكر می‏شوند». (البته این سؤال استفهام انكاری است و خداوند می‏خواهد عدم تساوی را گوشزد كند).

مثالی دیگر: قال الله تعالی: (یرفع الله الذین آمنوا منكم و الذین اوتوا العلم درجات) (۳) «خداوند انسانهای با ایمانی از شما را رفعت می‏دهد و دانشمندان دارای درجاتی هستند».

۲) آیاتی كه راههای افزایش علم را بیان می‏كند، به چشم، گوش، عقل و قلب اشاره می‏نماید و انسان را به استفاده از این وسایل ترغیب می‏كند، تا دانش خود را افزایش دهد و این را شكر نعمت می‏داند.

مثال: قال الله تعالی: (و الله اخرجكم من بطون امهاتكم لا تعلمون شیئاً و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدهٔ لعلكم تشكرون) (۴)«خداوند شما را از شكم مادرانتان خارج كرد، در حالی كه چیزی نمی‏دانستید و برای شما گوش، چشم و قلب قرار داد تا شاید شاكر باشید».

۳) آیاتی كه انسان را دعوت به تفكر و تدبر در جهان آفرینش و آیات قرآن می‏كند و حتی كسانی را كه تفكر نمی‏كنند سرزنش می‏نماید.

مثال قال الله تعالی: (و یتفكرون فی خلق السموات و الارض) (۵) مثالی دیگر: قال تعالی: (افلم ینظروا الی السماء فوقهم كیف بنیناها و زیناها) (۶). مثالی دیگر: قال تعالی: (صم بكم عمی فهم لا یعقلون) (۷).

۴) آیاتی كه اسراری از طبیعت را، برای انسان فاش می‏كند. البته در زمان نزول قرآن علم پیشرفت چندانی نكرده بود و این مطالب كشف اسرار محسوب می‏شد. اگر چه امروزه برای ما مطالبی عادی جلوه می‏كند. مثال: قال الله تعالی: (اولم یروا الی الارض كم انبتنا فیها من كل زوج كریم) (۸) «آیا به زمین نظر نمی‏كنند كه چقدر گیاهان زوج در آن رویانیدیم». در این آیه شریفه، خداوند به زوجیت گیاهان اشاره می‏فرماید كه قرنها بعد از نزول قرآن، توسط دانشمندان زیست شناس، كشف گردید. (۹)

مثالی دیگر: (الشمسی تجری لمستقر لها...) (۱۰) «خورشید در جریان است تا محل استقرار خود» این آیه به رغم گمان بسیاری از دانشمندان كه دهها سال، خورشید را، ثابت فرض می‏كردند، حركت این ستاره عظیم را اعلام می‏كند و با كلمه «تجری» معارف زیادی را به بشر گوشزد می‏نماید در مورد این آیه بعداً بحث خواهیم كرد .

● جمع بندی و نتیجه‏گیری:

اسلام به علم و دانشمندان توجه زیادی دارد و آنها را، تشویق می‏كند و در آیات زیادی به تفكر و تدبر دعوت می‏نماید، تا آنجا كه ساعتی تفكر در معارف اسلامی، از هفتاد سال عبادت بهتر است (۱۱) و این تشویق اسلام، موجب رشد علوم در همه رشته‏ها گردید، تا جایی كه در طی چند قرن محدود، این تلاش به ثمر رسید و تمدن عظیم اسلامی، از آسیا تا آفریقا و اروپا گسترش یافت و دانشمندان بزرگی، در رشته‏های مختلف علمی، به جهان عرضه كرد.

تاریخ نویسان غرب و شرق به این جهش علمی جهانی، تصریح كرده‏اند و شرحهای طولانی بر آن نگاشته‏اند كه ما به طور مختصر به آن اشاره می‏كنیم:

● علوم و مسلمانان

۱) قرن اول هجری:

در این قرآن، همت مسلمانان بیشتر به گسترش كمی سرزمین اسلام بود و در كنار آن از گسترش عدالت غافل نبودند و تا سال ۱۱۰ هجری بر تمام آفریقا، سواحل مدیترانه، اسپانیا و در آسیا تا هندوستان مسلط شدند .

۲) قرن دوم هجری:

پس از دوران بنی امیه و آرامش نسبی، در دوران بنی عباس رشد علوم آغاز شد و علوم ریاضی و طبیعی گسترش یافت و از زمان منصور عباسی (۱۳۶ - ۱۵۸ ق) رونق فلسفه و نجوم شروع گردید (۱۲) و این رشد علمی، در قسمت آسیا، تا حمله مغولها ادامه داشت و در مصر، تا زوال دولت فاطمی ادامه یافت.

البته در این نهضت علمی، سهم امام صادق و امام باقر (ع) كه مدینه را به دانشگاهی عظیم، تبدیل كردند، بسیار برجسته‏تر از دیگران بوده‏است .

۳) نهضت ترجمه:

علاقه مسلمانان به علوم و تمدنهای دیگر، زیاد بود چرا كه پیامبر اسلام (ص) فرموده بودند: «دانش را به دست آورید ولو اینكه مجبور شوید به چپن مسافرت كنید» (۱۳).

از سال ۱۲۵ قمری به بعد كتابهای یونانی، پهلوی، سانسكریت و سریانی به عربی ترجمه شد و در زمینه نجوم، شیمی (كیمیا)، طب و هندسه نقطه‏های آغاز به دست آمد. ابن ندیم در الفهرست و قفطی در تاریخ الحكماء نام مترجمین را می‏برند و همچنین تاریخ تمدن اسلامی جرجی زیدان و تاریخ علوم عقلی در ایران دكتر صفا به این مسئله پرداخته‏اند .

جرجی زیدان، در این مورد می‏گوید: «ترجمه كتابهای فلسفی از زمان مأمون شروع شد؛ چون مأمون به قیاسات عقلی، علاقه شدید داشت و این بدین سبب بود كه مسلمانان، از اول اسلام به آزادی فكر و سخن و مساوات (عدل) عادت كرده بودند؛ پس اگر یكی از آنان فكری و نظری داشت، از هیبت خلیفه نمی‏هراسید و سخن خود را آشكار می‏كرد» (۱۴).

۴) نهضت تألیف:

از همان آغاز اسلام، تألیف و تصنیف متون علمی و تحقیقی، در بین مسلمانان رشد كرد، تا آنجا كه گفته‏اند: هیچ علمی از علوم و فنون نبود، مگر اینكه مسلمانان در آن رشته، كتابی نوشتند.

و در زمان هارون الرشید عباسی، علم در میان مسلمانان آنقدر رشد كرد كه برای شارلمانی فرانسه ساعت زنگ داری، به عنوان هدیه فرستادند كه به طور خودكار، كار می‏كرد و اهالی اروپا آن را هشتمین نوع، از عجایب جهان می‏پنداشتند. (۱۵)

۵) دوره انتقال علوم اسلامی به اروپا:

از سال چهارصد تا هفتصد قمری (۹۰۰ - ۱۲۰۰ م) اروپائیان در سه نقطه، با مسلمانان تماس گرفتند كه به این شرح است:

اول، در فلسطین طی جنگهای صلیبی (۱۰۰۰ - ۱۲۰۰ م)، دوم، در جزیره سیسیل و سوم، در آندلس (وقتی اسپانیا از دست مسلمانان خارج و به دست مسیحیان افتاد). در جنگهای صلیبی اروپائیان از ضعف و عقب ماندگی خود و نیز پیشرفت علمی مسلمانان آگاهی یافتند و لذا در صدد رفع آن برآمدند و جزیره سیسیل كه در سال ۲۵۰ قمری به دست مسلمانان افتاد، بعداً چندین بار بین مسلمانان و مسیحیان رد و بدل شد و در قرن یازده میلادی، به دست فر دریك كبیر، امپراطور آلمان، فتح شد و آثار علمی مسلمانان ، به دست مسیحیان افتاد و نهضت ترجمه كتب عربی به زبانهای اروپایی آغاز شد.

محمد رضا اصفهانی

۱- سوره مجادله، ۱۱.

۲- سوره نحل، ۷۸.

۳- سوره آل عمران، ۱۹۱.

۴- سوره ق، ۶.

۵- سوره بقره، ۱۷۱.

۶- سوره شعراء،۷.

۷- در این قسمت از دسته‏بندی كتاب، رابطه علم و دین، نوشته عباسعلی سرافرازی، ص ۲۴ - ۲۸ استفاده گردید.

۸- سوره یس، ۳۸.

۹- میزان الحكمه، ج ۶، ص ۴۵۹.

۱۰- تاریخ التمدن الاسلامی، تألیف جرجی زیدان، ج ۳، ص ۱۵۱.

۱۱- عن النبی (ص): اطلیعوا العلم و لو بالصین فأن طلب العلم فریضهٔ علی كل مسلم، میزان الحكم، ج ۶، ص ۴۶۳، چاپ سوم.

۱۲- تاریخ التمدن الاسلامی، ج ۳، ص ۱۵۴ - ۱۵۵ با تلخیص.

۱۳- تاریخ علوم، ص ۱۱۷، نوشته پیر روسو.

۱۴- العلوم الطبیعیهٔ فی القرآن، تألیف یوسف مروهٔ، به نقل از كتاب رابطه علم و دین.

۱۵- در این قسمت، از كتاب رابطه علم و دین، نوشته عباسعلی سرفرازی، ص ۹۹ - ۱۰۳ كمك گرفته شد با تلخیص و اصلاحات.

۱۶- شیعه پایه‏گذار علوم اسلامی، نوشته آیت الله سید حسن صدر، ترجمه سید محمد مختاری (انتشارات كتابخانه بزرگ اسلامی، ۱۳۵۴ ش).

۱۷- رابطه علم و دین، نوشته عباسعلی سرفرازی، ص ۶۹، به نقل از كتاب الامام الصادق ملهم الكیمیاء.

۱۸- جواهر الكلام، تألیف شیخ محمد حسن نجفی، ج‏۲۲، ص ۷۵ به بعد (چاپ بیروت).

۱۹- وسائل الشیعه، ج ۱۲، باب ۲۵ من ابواب ما یكتسب به، حدیث ۷.

۲۰- سوره بقر، ۱۰۲.

۲۱- جواهر الكلام، ج ۲۲، ص ۸۹.

۲۲- جواهر الكلام، ج ۲۲، ص ۵۱.

۲۳- میزان الحكمه، ج ۶، ص ۵۲۳، حدیث ۱۳۸۰۹، این روایت را از پیامبر (ص) و احادیث دیگری به همین مضمون آورده است .

۲۴- همان منبع، ص ۵۲۷.

۲۵- همان منبع، ص ۵۲۷.

۲۶- در این مورد به كتاب رابطه علم و دین، ص ۱۲ به بعد مراجعه كنید آنجا در آمار ذكر می‏كند كه در دوره تفتیش عقاید، پنج میلیون نفر را به جرم تفكر و تخطی از فرمان پاپ، اعدام كردند و یا در سیاهچالها، نگاه داشتند و سالهای ۱۴۸۱ - ۱۴۹۹ طی ۱۸ سال ۱۰۲۲۰ نفر را سوزانیدند.

۲۷- قاموس كتاب مقدس، تألیف جمیز هاكس، چاپ كتابخانه طهوری، ماده علم، ص ۶۱۷.

درامدی بر تفسیر علمی قران ، ص ۱۴۳ - ۱۳۳

---